Niets is nog gegarandeerd


Na de snelle vooruitgang van de jongste decennia is elke hypothese weer mogelijk. Groei en neergang. Oorlog en vrede. Dat verklaart de onzekerheid bij de kiezers, zegt Bart Sturtewagen.


‘Maar als men, achteromkijkend, op zoek gaat naar zulke keerpunten in zijn leven, krijgt men de neiging ze overal te gaan zien.’ Dat citaat uit het boek The remains of the day van Kazuo Ishiguro – in de gelijknamige film uitgesproken door een weergaloze Anthony Hopkins in de rol van een ouder geworden, eenzame en bittere butler – vat perfect de sfeer waarin onze samenleving, Europa en de wereld zijn terechtgekomen.

Terugblikkend van de plek waarop we vandaag staan, is het in eerste instantie onmogelijk om niet onder de indruk te komen van de afgelegde weg. We hebben de voorbije paar decennia een fantastische rit achter de rug. Door de wisselvalligheden van economie en politiek heen zagen we een fenomenale, onstuitbare evolutie in wetenschap en techniek. Innovatie heeft ons leven op tal van punten onherkenbaar veranderd. Technologie is ons alledaagse leven binnengedrongen, zo overrompelend dat het moeilijk is nog te zien hoe het vroeger ging. Het is snel gegaan en het heeft zich diep genesteld.

Het einde van de Koude Oorlog maakte plaats voor een geglobaliseerde wereld, met economische ontwikkeling op de verste plekken, waarin afstanden geen rol meer leken te spelen en goede ideeën de grondstof van de toekomst werden. Goedkoop geld en radicale ondernemerszin boden pioniers ongekende hefbomen voor fundamentele vernieuwing. Hun producten veranderden de samenleving sneller en diepgaander dan ooit voorheen.


Meer verbrokkeling

Vandaag bevinden we ons, na de lange, schijnbaar onstuitbare klim, op een plateau. Wie vanop die plaats achterom kijkt, op zoek naar keerpunten, ziet ze, net als ‘mister Stevens’ in de film, plots overal.

Het idee dat internationale handel behalve grotere rijkdom voor iedereen ook vrede brengt, omdat landen die met elkaar goederen en diensten uitwisselen onderling geen oorlog voeren, is aan herijking toe. Zodra de aanname wordt betwist dat het om een win-winverhaal gaat, verliest het systeem zijn soliditeit. Wat verworven leek, een omvangrijk systeem van vrije handelsstromen, blijkt van de ene dag op de andere kwetsbaar voor protectionisme en invoertarieven. Dat grote en kleine landen als gelijken met elkaar omgingen, was niet meer dan een illusie. Grootte doet er wel degelijk toe als je handelsvoorwaarden wil opleggen.

Op een keerpunt bevindt zich zeker ook de Europese Unie. De twee grootste verworvenheden ervan, het samenbrengen van lidstaten aan weerszijden van het voormalige IJzeren Gordijn en de creatie van de muntunie, zijn, achteromkijkend, ook de grootste bedreigingen ervoor geworden. Het ene thema scheidt de Unie in oost en west, het andere in noord en zuid. De combinatie van die twee breuklijnen voert ons stap voor stap naar meer verbrokkeling.


Politieke piraten

Italië ligt vandaag op het kruispunt: woede over de onbeheersbare immigratie en onvrede over de harde financiële lijn die de euro oplegt, vinden elkaar in de verwerping van ‘Brussel’. Populisten van diverse pluimage breken uit de politieke marge en claimen met succes de vaandeldragers van de democratie te zijn. De traditionele partijen voelen de bodem onder hun voeten wegzakken. Ze moeten hun hoop stellen op de disciplinerende werking van de financiële markten om de politieke piraten te temmen. In dat cynische proces gaat hun laatste beetje geloofwaardigheid verloren.

Nochtans is er net nu grote behoefte aan het sturende vermogen van democratisch gelegitimeerde overheden. Want ook de unieke innovatiegolf is het stadium van de euforie voorbij. De schaalgrootte die de belangrijkste spelers in de technologische vernieuwing hebben doorgemaakt, noopt tot bezinning. De nooit geziene verrijking van een handvol pioniers zegt iets over de verschuiving van macht.

Dat slimme algoritmes en apps de aanval inzetten op overjaarse kartels en gesloten markten, was een verademing. Maar intussen weten we dat veel innovatie slechts neerkomt op het negeren van afspraken en regels. Sommige daarvan dienden slechts om groepsbelangen af te schermen. Maar intussen zijn wel monopolies ontstaan die vele keren groter en sterker zijn dan degene die de baan hebben moeten ruimen. Voor beschermde, misschien overbeschermde, jobs zijn vaak precaire, laagbetaalde klussen in de plaats gekomen. En vooral: we hebben de mogelijkheden om gegevens van gebruikers van digitale diensten te misbruiken zwaar onderschat. Wellicht zijn er al verkiezingen gemanipuleerd door grootschalige exploitatie van data.


Twijfel en angst

Het is nog steeds niet te laat om politieke macht te laten gelden over de nieuwe economische giganten. Maar daarvoor zijn geloofwaardigheid en coördinatie vereist. Beide zijn vandaag in verval. Er is meer nodig dan een rituele verschijning van Mark Zuckerberg, de stichter van Facebook, in het Amerikaans Congres en het Europees Parlement. Daaruit hebben we vooral geleerd dat ook profeten als hij kennelijk niet klaar zien in de gevolgen van de revolutie die ze hebben ontketend.

Misschien is dat geen oneer. Het is voor deze generatie politici economisch en technologisch allemaal bijzonder snel gegaan. Daardoor is de indruk ontstaan dat elke verandering slechts voorwaarts gericht kon zijn. Meer vrijheid, meer mogelijkheden, meer samenhang. Het wordt stilaan duidelijk dat de geschiedenis zelden zo lineair verloopt en dat ze ook dit keer weer niet zal doen.

Vandaag is elke hypothese weer mogelijk. Groei en neergang. Oorlog en vrede. Verbinding en versnippering. De vanzelfsprekendheid van wat is bereikt, is niet meer gegarandeerd. Op een intuïtief niveau voelt wellicht iedereen dat aan. Het verklaart de onzekerheid die kiezers nu bij elke gelegenheid lijkt te motiveren. Ondanks de gunstige conjunctuur en dalende werkloosheid uiten ze telkens twijfel en angst over waar het met de samenleving heen gaat. De aanjagers van dat sentiment hebben de wind in de zeilen. Omdat er na zoveel winst, zoveel te verliezen valt.


DS, 01-06-2018 (Bart Sturtewagen)

Bijgesloten Plaatje(s)