‘Het humanisme heeft zijn langste tijd gehad’

Yuval Noah Harari, Homo Deus. Een kleine geschiedenis van de toekomst, Thomas Rap, 444 blz.


Na zijn succesboek over de geschiedenis van de mensheid, Sapiens, schrijft de Israëlische Yuval Noah Harari over de toekomst in Homo Deus. Technologie neemt het over van de mens.


Opgewekt en druk gesticulerend zit Yuval Noah Harari op de bank in zijn woonkamer in het Israëlische dorpje Karmei Yosef de meest apocalyptische toekomstscenario’s te schetsen. Over seks, bijvoorbeeld.

In de niet zo heel verre toekomst, aldus de historicus, zal een algoritme niet alleen beter zijn dan wij in schaken, of in het spelletje go. Het zal ook beter dan wijzelf weten wie wij seksueel aantrekkelijk vinden. ‘En dat zal automatisch gedetecteerd worden. Ik loop langs op straat en mijn smartphone zal jouw smartphone vertellen dat mijn hartslag en bloeddruk zojuist omhoog gingen. Vervolgens bepalen de algoritmen samen of het een match is.’

Na het succes van zijn boek Sapiens (vertaald in 2014), over de geschiedenis van de mensheid, viert Harari ook triomfen met het vervolg. Van Homo Deus, dat in februari in het Nederlands verscheen, werden sinds september 2016 wereldwijd al meer dan een miljoen exemplaren verkocht.

Net als in zijn boeken verbindt hij achteloos anekdotes over de agrarische revolutie met voorbeelden uit de Tweede Wereldoorlog, en even makkelijk switcht hij tussen inzichten uit de neurobiologie en de gedragseconomie. Sommige van zijn stellingen mogen door critici wat extreem worden gevonden, over de onderbouwing twijfelt hij ogenschijnlijk nooit.

Homo Deus is een logisch vervolg op Sapiens: na de geschiedenis volgt de toekomst van de mensheid. Volgens Harari is zich relatief onopgemerkt een nieuwe, grote revolutie in de menselijke geschiedenis aan het voltrekken. Na de agrarische, de wetenschappelijke en de industriële revolutie beleven we een technologische revolutie zonder weerga. En ook al is Homo Deus niet alleen maar somber, Harari voorziet dat de mensheid uiteindelijk zelf het slachtoffer zal zijn van deze omwenteling.


Boeddhisme

Een van de zaken waar we afscheid van zullen moeten nemen, is het humanisme: het idee dat de mens een samenhangend geheel is, autonoom en met een vrije wil. Dat klinkt drastisch, maar volgens Harari wijst biowetenschappelijk onderzoek allang uit dat alle menselijke beslissingen voortvloeien uit chemische processen in de hersenen’. En dat mensen helemaal niet zo veel invloed hebben op die processen als ze zelf denken.

Met het humanisme, dat zo’n drie eeuwen geleden zijn intrede deed, werd God als hoogste autoriteit vervangen door de menselijke geest. Deze opvatting heeft volgens de historicus haar langste tijd gehad. Nu al, stelt Harari, geven we vrijwillig veel beslissingsbevoegdheid uit handen. ‘Hoe ben je hiernaartoe komen rijden? Precies, met de navigatie-app Waze, die adviseert hoe je files moet omzeilen. Je kunt van dit advies afwijken, maar Waze weet het meestal toch beter dan jij.’

Dit is nog maar het begin. Nog even en algoritmen weten welke studie je zou moeten kiezen, op welke baan je moet solliciteren, met wie je moet daten. Maar ook welk boek je wil lezen. Of op welke partij je eigenlijk zou willen stemmen.

Harari: ‘Psychologen hebben laten zien dat we van een gebeurtenis uit het verleden meestal alleen het hoogtepunt en de afloop onthouden, de piek-eind-ervaring. Het kan dus gebeuren dat ik drie jaar geleden heel boos was op de regering, maar dat ze mij vlak voor de verkiezingen met wat belastingverlagingen en effectieve propaganda toch weer tot een stem verleiden. Mij kunnen ze misschien manipuleren, maar het algoritme vergeet niets.’

Harari schrikt er niet voor terug om zijn eigen opvattingen een rol te geven in zijn werk. Zo toont hij zich, zelf veganist, in zijn boek uitermate kritisch voor wat dieren moeten doorstaan voor menselijk gewin. Honderd jaar geleden, zegt Harari, hadden geschiedenisboeken het over de blanke, westerse man. ‘Er kwamen geen Afrikanen in voor, geen vrouwen. Ook vind ik dat we te lang genegeerd hebben hoe wij op een ongekende schaal dieren exploiteren.’

Hij prijst het boeddhisme aan als de ultieme manier om te verwezenlijken wat hij beschouwt als het uiteindelijke doel van de geschiedenis: menselijk geluk. Die nadruk op geluk onderscheidt Harari van andere historici. Hij onderwerpt bepaalde episodes uit de geschiedenis aan een streng oordeel: prima dat jagers-verzamelaars tienduizend jaar geleden overstapten op de landbouw, maar maakte dat hen ook gelukkiger? En hoe zit het met ons, in de westerse wereld die van alle gemakken voorzien is?

Geluk, zegt Harari, bestaat uiteindelijk uit niets meer dan aangename gevoelens in het lichaam die per definitie vluchtig zijn. Voortdurend aangename gevoelens najagen geeft stress en ontevredenheid, doceert de historicus. Van Boeddha kunnen we leren om het komen en gaan van alle sensaties nauwlettend te volgen, en ze vervolgens te accepteren zonder er gehoor aan te geven. Want wat heeft het voor zin om achter zo iets vluchtigs als verlangens aan te hollen?


Kweeksteak

Homo Deus is geen objectief geschiedenisboek, zegt Harari. ‘Zoals in elk historisch werk zijn er ethische en ideologische opvattingen van de auteur in verwerkt. Feiten zijn heilig, maar daarna gaat het om de vraag: wat zijn de belangrijkste aspecten van de menselijke toekomst? Net zoals een krant niet ál het nieuws kan bevatten, bevat het boek mijn persoonlijke selectie.’

Het zal weinig verbazing wekken dat klimaatverandering zijn selectie heeft gehaald. In alle politieke turbulentie van het voorbije jaar kwam dit thema echter nauwelijks aan bod. Begrijpelijk, vindt Harari: bij de bestaande stand van de technologie kunnen we alleen iets tegen de klimaatverandering doen door een einde te maken aan de economische groei. En wie wil dat nou?

Harari: ‘Het is zelfmoord voor een politicus om een einde aan de economische groei te bepleiten. Mijn enige hoop om het tij te keren, is een technologische doorbraak.’

Als voorbeeld noemt hij ‘cellulaire landbouw’: het opkweken van vlees uit dierlijke cellen in laboratoria. ‘De bio-industrie is de grootste vervuiler, dus moeten we een alternatief verzinnen. Vier jaar geleden kostte een laboratoriumsteak 280.000 euro. Nu nog maar 10 euro.’

De meest ingrijpende veranderingen zullen plaatsvinden in het menselijk lichaam, stelt Harari. Dat begint met biometrische sensoren om onze gezondheid te meten, waarmee bijvoorbeeld kanker in een vroeg stadium kan worden ontdekt. Dit soort technieken zal, voor wie het kan betalen, gemeengoed worden.

Klinkt goed – wie kan tegen vroegtijdige opsporing van kanker zijn? De historicus waarschuwt voor ongewenst gebruik. ‘Stel dat de Noord-Koreaanse dictator zijn onderdanen gaat verplichten sensoren te dragen die emoties meten. En dat iemand dan niet de gewenste blijheid vertoont als hij met een portret van de grote roerganger geconfronteerd wordt.’


Grootste ongelijkheid aller tijden

Ooit was Harari een klassiek historicus. Hij publiceerde over afgebakende periodes in de geschiedenis, met de nadruk op de Middeleeuwen en militaire historie en schreef het standaardwerk Special operations in the Age of chivalry, 1100-1550. Toen hij na zijn promotie aan de Universiteit van Oxford terugkeerde naar zijn alma mater in Jeruzalem, vond Harari zichzelf terug als docent van het betrekkelijk impopulaire vak wereldgeschiedenis.

Voor Harari bleek het de weg naar wereldfaam. Een inspiratiebron was de Amerikaanse bioloog Jared Diamond, die naam maakte metZwaarden, paarden en ziektekiemen.

Of: dat sollicitatiegesprekken niet meer in levenden lijve worden gevoerd. Het algoritme van je beoogde werkgever zal volautomatisch bepalen of jouw data bij het bedrijf passen. Je wordt aangenomen als het algoritme het zegt. Maar hoe moet het op de arbeidsmarkt dan verder met de mensen met een krasje, die volgens geen enkel algoritme de ideale kandidaat zullen zijn?

Harari: ‘Dit is geen toekomstvoorspelling. We kunnen nog iets ondernemen om dit soort situaties tegen te gaan. Maar zoals het er nu naar uitziet, zijn we op weg naar de grootste ongelijkheid aller tijden. Die zal zich zowel binnen landen manifesteren als tussen landen onderling.’ Voor het eerst in de geschiedenis, aldus de Israëliër, zullen biologische verbeteringen aan het lichaam leiden tot sociale ongelijkheid. ‘Rijke kinderen zullen slimmer, creatiever en sterker zijn dan arme.’

Het liberalisme, zegt hij, werd zo’n succes omdat ieder mens telde in tijden van oorlogen en industrialisering. ‘Elk paar handen dat een geweer kon vasthouden of een hendel kon overhalen was van waarde.’

Dat is niet meer zo. Soldaten van vlees en bloed zijn steeds minder nodig, evenmin als blauwe boorden. Dit heeft grote gevolgen voor een land als Bangladesh, aldus Harari. ‘Een land met een gigantisch arbeidspotentieel, maar bitter weinig investeringen in de biotechniek. Nu nog maken ze onze goedkope kleren, maar wat als dat werk wordt gerobotiseerd? Hoe kan Bangladesh ooit aanhaken bij de biotechnologische voorhoede?’

Als arbeidsmassa’s hun waarde verliezen, impliceert dat volgens Harari dat het niet meer loont om veel kinderen te krijgen. Maar is er dan niet een zekere massa nodig om producten te kopen? Met minder kinderen kan er toch ook minder verdiend worden?

Is consumeren ons uiteindelijke doel in het leven, antwoordt Harari. ‘En dan nog: wie zegt dat alleen mensen consumenten kunnen zijn? Misschien worden er in de toekomst wel spullen verkocht aan robots of andere vormen van kunstmatige intelligentie. Dit gebeurt in feite al op de aandelenmarkt, waar robots met robots handelen. En voor veel middenstanders is de Google-zoekmachine de belangrijkste weg naar de klant.’


Identiteitsdebat

Eén menselijke ervaring lijkt vooralsnog, alle ontwikkelingen ten spijt, onvervangbaar: ons bewustzijn. Hiermee bedoelt Harari dingen die je echt kunt voelen, zoals pijn, genot, vreugde en verdriet. De vraag is alleen of het voor ons wel zo geruststellend is dat wij over een onvervangbare eigenschap beschikken. De ontnuchterende werkelijkheid, stelt Harari, is dat intelligentie essentieel zal zijn voor de toekomst van de mensheid, maar bewustzijn niet.

In sciencefiction, zegt de historicus, zie je altijd dat robots uiteindelijk een bewustzijn ontwikkelen. Dat benutten ze vervolgens ofwel om verliefd te worden op hun maker, ofwel om de mensheid uit te roeien. ‘Maar er is nog steeds geen spatje bewijs dat dit echt zou kunnen gebeuren. Geen enkele vorm van kunstmatige intelligentie heeft ook nog maar een procentje van ons bewustzijn getoond.’

Een veel reëler gevaar dan de vernietiging van de planeet is dat robots ons werkloos maken. Niet alleen fabrieksarbeiders, maar ook taxichauffeurs, apothekers of journalisten kunnen in de nabije toekomst wel inpakken. In de Verenigde Staten is al een ontwikkeling gaande waarbij kredietverstrekkers niet langer mensen, maar computers laten bepalen wie er voor een lening in aanmerking komt.

Harari: ‘Je zou verwachten dat dit tot betere beslissingen leidt. Een algoritme heeft geen onderbewuste, en discrimineert dus niet.’ Maar wat als het hele algoritme bevooroordeeld is ingesteld? Bijvoorbeeld als postcodes worden meegewogen bij de beslissing wie er een lening krijgt.

Tijdens de Brexit-discussie of de Amerikaanse presidentscampagne was er geen politicus die sprak over algoritmen, biotechnologie of cyborgs. Er werd niet vooruitgekeken, maar terug. Logisch, zegt Harari: als de dingen zo snel veranderen als ze nu doen, willen mensen stabiliteit. En wat geeft hun die stabiliteit? De bekende verhalen over religieuze en nationale identiteiten, die worden ervaren als eeuwig.

‘De veranderingen gaan simpelweg te snel voor politici. Daar komt bij dat ze geen verstand hebben van technologie. Trump sprak veel over bedreigde banen, maar nooit noemde hij robotisering als mogelijke oorzaak.’ En toch zal dát juist tot massawerkloosheid leiden. Denk eens, zegt Harari, aan 10 tot 20 procent werkloosheid over tien of twintig jaar. En aan de sociale onrust die dat tot gevolg kan hebben. Politici hebben het hier niet over. Kiezers trouwens evenmin.

Misschien is het ook wel niet mogelijk, denkt de historicus, om in deze tijden met een betekenisvolle toekomstvisie te komen. ‘Toen Lenin precies een eeuw geleden met een plan kwam om een communistische samenleving te bouwen, kon hij een betrouwbare voorspelling doen over de ontwikkeling van de technologie. Wat in 1917 bestond, bijvoorbeeld stoommachines, radio en elektriciteit, vormde twintig jaar later nog steeds de kern van de technische mogelijkheden.’

Vergelijk dat met de aspirant-visionair van nu. Anders dan Lenin kunnen wij nauwelijks met enige zekerheid twee decennia vooruitkijken. Hoe ziet de banenmarkt er in 2040 uit? Of het menselijk lichaam? We weten het simpelweg niet.

Wat gaat onze nabije toekomst het meest bepalen: kunstmatige intelligentie of klimaatverandering? De Israëliër denkt dat deze twee fenomenen elkaar zullen versnellen. Als de klimaatnood hoog is, zal dat noodzakelijkerwijs leiden tot nieuwe technologieën. ‘Het is zoals met het Manhattan-project, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog de atoombom opleverde. Er werden grote risico’s genomen, maar er werd ook grote winst geboekt. Zo zou het ons ook kunnen vergaan.’


DS, 31-03-2017 (Derk Walters)

Bijgesloten Bestanden

Humanisme PowerPoint.pptx (144.3 KB, 22x gelezen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB