‘Jonge mensen leven in een soort spiegelpaleis’


In een samenleving waarin de zelfverafgoding enorme proporties heeft aangenomen, komt wezenlijk menselijk contact onder druk te staan, zegt Liesbeth Woertman, hoogleraar psychologie aan de Universiteit Utrecht (UU). ‘Het schoonheidsideaal is vandaag groter en belangrijker dan het ooit is geweest.’


De Faculty Club van de Universiteit Utrecht, de op één na grootste universiteit van Nederland, is ondergebracht in een middeleeuws pand net achter de beroemde Dom van Utrecht, met zijn 112 meter hoge toren. Professor Liesbeth Woertman zit in een van de gelagkamers met een kop koffie en een tijdschrift op ons te wachten. Woertman is onderwijsdirecteur psychologie van de Universiteit Utrecht, wat betekent dat ze verantwoordelijk is voor het hele psychologieonderwijs, met zijn 2300 studenten en 200 docenten.

Ze krijgt veel interviewaanvragen, maar geeft zelden interviews. Woertman deed veelbesproken onderzoek naar lichaamsbeelden, het onderwerp waarop ze promoveerde, en schreef ook enkele populairwetenschappelijke boeken, zoals De Psychologie van het Uiterlijk. De manier waarop veel mensen vandaag obsessief met het eigen lichaam bezig zijn, verraadt volgens Woertman een gapende leegte, die te maken heeft met het wegvallen van grote zingevende kaders en stabiele familiebanden. ‘Daar ben ik heilig van overtuigd. Onzekerheid over wie we zijn en wat we zijn, maakt dat we onze toevlucht nemen tot ons lichaam. Het lichaam waar we controle over denken uit te oefenen middels diëten, sporten en cosmetische chirurgie.’

Begin september vorig jaar, op World Sexual Health Day, hield Liesbeth Woertman de jaarlijkse zogenaamde Johannes Rutgerslezing, genoemd naar een Nederlandse pionier op het gebied van seksualiteit en anticonceptie, met als titel ‘Seks in het selfie-tijdperk’.

‘Een mooi uiterlijk en een perfect lichaam zijn in onze beeldcultuur belangrijker dan ooit’, legt Woertman uit. ‘We willen eeuwig jong zijn. We willen gezien worden. We maken selfies in plaats van dat we anderen en de omgeving fotograferen.’ In die virtuele wereld, waarin het ik steeds nadrukkelijker op de voorgrond treedt, wordt kijken, aldus Woertman, belangrijker dan aanraken en echt contact maken, en dat heeft ook verstrekkende gevolgen voor ons seksleven.

De selfiecultuur ziet u als een metafoor voor de hele samenleving?

LIESBETH WOERTMAN: Precies. Als ik mijn studenten bekijk: zelfs op het toilet nemen ze foto’s van zichzelf. Ik ben duidelijk iemand van een andere generatie en kijk met verbijstering naar het gemak waarmee jonge mensen op de foto gaan. Ze kunnen ook allemaal direct zo’n gefotografeerd hoofd trekken. Mensen van mijn generatie verkrampen eerder als er een camera op hen wordt gericht. Dat verschil vind ik fascinerend. Kijk ook naar de hoeveelheid foto’s die nu van mensen wordt gemaakt. Ik heb zelf maar een paar foto’s van toen ik klein was. Er werd alleen bij hoogtijdagen gefotografeerd: als er een broertje was geboren of als je ouders zoveel jaar getrouwd waren. Die constante stroom beelden van jezelf, die drang om je hele privéleven tentoon te stellen en jezelf als een sexy object in de etalage te leggen, die enorme nadruk op het uiterlijk, dat is allemaal typisch iets van deze tijd.

Wat doet die ik-zucht en die tentoonstellingsdrang zoals u het noemt met ons seksleven? Waarover maakt u zich zorgen?

WOERTMAN: Wij zijn per definitie relationele wezens. Ik ben bang dat jonge mensen in een soort spiegelpaleis terechtkomen als we dat ‘ik’ steeds meer uitvergroten. Op het moment dat je alleen nog met je eigen beeld bezig bent en jezelf verdingelijkt als iets wat je kunt bekijken, vastpakken, bewonderen en perfectioneren, verdingelijk en ontmenselijk je immers ook de ander. En wie de hele tijd zichzelf op de voorgrond plaatst, doet dat ook in seksuele relaties. Die heeft niet echt aandacht voor de ander. Seks is dan een activiteit waarbij je vooral gericht bent op je eigen opwinding. Ik zeg het nu even heel grof, maar als je in bed de ander ziet als een soort machine die er alleen is om je behoeften te bevredigen, dan haal je een groot stuk van wat seksualiteit kan zijn, namelijk een spannende ontdekkingstocht, helemaal weg. Want net door uiterlijkheden los te laten en jezelf over te geven aan die seksuele ervaring, kun je uit je basis worden getikt en kan er iets helemaal nieuws ontstaan. Dat ontzeg je jezelf door die ik-zucht en omdat je, als je alleen maar voortgaat op die lege beelden in films en op het internet, ook niet beter weet.

De fixatie op het uiterlijk en de heersende beeldcultuur staan betekenisvolle seks in de weg, zegt u.

WOERTMAN: Ja. Wat ik bijvoorbeeld ook jammer vind voor deze jonge generatie, is dat een aantal van hen al allerlei pornobeelden en geseksualiseerde beelden in films, reclame en op het internet hebben gezien voordat zij zelf seksueel actief zijn. Dat hebben we nog nooit meegemaakt in de geschiedenis. Op het internet zijn seksuele beelden eenvoudig toegankelijk. We zijn allemaal voyeurs geworden op zoek naar opwindende beelden. In mijn tijd keek je hooguit in een of ander ranzig boekje en het merendeel van ons zelfs dat niet eens. Vandaag hebben veel jonge mensen al hele gelikte pornografische films gezien. Zo ontstaan er ideaalbeelden in hun hoofd nog voor ze weten waaraan ze beginnen. Allerlei informatie over wat hoort, hoe het moet, hoe ze eruit moeten zien. Terwijl ze zelf, schuchter en onhandig en met een verwarrende mix aan emoties, hun eerste seksuele ervaringen gaan opdoen. Maar wat in de feitelijkheid gebeurt, staat haaks op die gemanipuleerde beelden die ze hebben gezien. Dat vind ik een groot probleem.

Maar we weten toch dat die perfecte beelden op sociale media, in films en in de reclame door en door gemanipuleerd zijn?

WOERTMAN: Er is een groot verschil tussen vrouwen van een zekere leeftijd en de jonge meisjes die in deze beeldcultuur zijn opgegroeid en geen vergelijkingsmateriaal met vroeger hebben. Tegelijkertijd zijn ook volwassen, slimme vrouwen heel makkelijk te beïnvloeden. De hele reclamewereld is op dit soort manipulatie gebaseerd. Maar jonge meisjes die in deze beeldcultuur opgroeien hebben geen enkel verweer tegen die narcistische schoonheidscultus. Ze hebben ooit nooit iets anders gekend en begrijpen dus ook niet waarover ik me druk maak. Het is toch leuk en gezellig om veel beelden van onszelf te maken, om vijf uur per dag vloggers te volgen en precies te weten hoe je je moet opmaken, zeggen ze dan.

Tegenwoordig hebben veel jonge meisjes een negatief lichaamsbeeld en ondergaan ook jonge meisjes cosmetische ingrepen.

WOERTMAN: Zeker. Het meisje dat net Miss Universe is geworden heeft 19 cosmetische operaties achter de rug. Hef die onzin dan op, denk ik dan. De alomtegenwoordige nadruk op het uiterlijk zorgt er ook voor dat veel jonge meisjes paniekaanvallen hebben, fobisch gedrag vertonen, onzeker zijn, uren per dag besteden aan de zorgen rondom hun lichaam, gevoelens van somberheid hebben en ga zo maar door.

Uit onderzoek blijkt verder dat mensen die heel veel televisie kijken of uren voor de computer zitten een negatiever lichaamsbeeld hebben. Er zijn zelfs experimenten gedaan in een wachtkamer. Vrouwen die daar een kwartier in vrouwentijdschriften hadden gebladerd bleken achteraf een negatiever lichaamsbeeld te hebben dan vrouwen die dat niet hadden gedaan. Zo snel gaat het en zonder dat je het beseft. Mensen denken vaak: ik laat me niet beïnvloeden. Maar zo werkt beïnvloeding niet. Een beeld is al binnen zonder dat jij goed doorhebt dat je het hebt gezien. Het enige wat we daartegen kunnen doen, is onszelf niet zo veel blootstellen aan dat soort beelden.

En toch. Waarom stoppen vrouwen zo veel geld en energie in pogingen om een per definitie onbereikbaar schoonheidsideaal te benaderen?

WOERTMAN: Omdat het natuurlijk ook een heel oud verhaal is. Vrouwen zijn cultureel-historisch erg lang alleen op het uiterlijk beoordeeld. Pas sinds kort laten we dat wat los, zeker in het Westen, waar vrouwen naar de universiteit gaan en een carrière hebben. Daarom is het een vreemde paradox dat het schoonheidsideaal vandaag groter en belangrijker is dan het ooit is geweest. Maar er is natuurlijk technisch ook veel meer mogelijk dan vroeger om je uiterlijk te verfraaien. Tegelijkertijd zie je toch dat vooral de vrouwen die al ongelukkig zijn hun toevlucht nemen tot cosmetische ingrepen.

Vrouwen die zich niet geliefd voelden als kind, blijkt uit uw onderzoek, zijn vatbaarder voor de lokroep van de schoonheidsindustrie.

WOERTMAN: Met name vanwege de belofte, en dat is het gemene van die reclames en cosmetische chirurgie, dat ze dan gelukkig zullen worden en dat er van ze gehouden zal worden. Vrouwen die zalfjes smeren, pillen slikken of cosmetische ingrepen ondergaan, zeggen vaak: ‘ik doe het voor mezelf’. Maar dat is een drogreden. Je bestaat immers niet zonder de blik van anderen. Zolang het allemaal een spel blijft – net zoals je je kunt verkleden als zeerover of prinses, kun je je met make-up en kleren als totale vrouw verkleden – is er niets aan de hand. Maar zodra het bittere ernst wordt omdat je niets anders meer hebt in je leven, wordt het eng. Cosmetische chirurgie lost voor die vrouwen ook niets op. Ze koppelen hun ontevredenheid aan iets in hun gezicht terwijl het daar niets mee te maken heeft. Als ze dat vervolgens cosmetisch laten aanpassen, staan ze geen stap verder en hebben ze nog altijd even weinig zelfvertrouwen.

Zouden cosmetische artsen vaker moeten zeggen: mevrouw, u moet eigenlijk naar de psycholoog?

WOERTMAN: Natuurlijk. Maar bij de grote meerderheid van cosmetische chirurgen is de cultuur: u vraagt en wij draaien. Ik vind dat schandalig en ik ben daarover met verschillende cosmetische chirurgen in gesprek. Sommige cosmetische artsen doen ethisch hun werk, maar cosmetische arts is in Nederland een onbeschermde titel. Elke gek kan zich zo noemen. Je hebt tegenwoordig zelfs behoorlijk veel cosmetische klinieken waar je gewoon op afbetaling kunt betalen. Daarnaast zijn er natuurlijk ook de officiële plastische chirurgen en dat is een hele andere groep.

Maar de techniek is er nu eenmaal. Mensen gaan ook naar de kapper, laten hun tanden rechtzetten. Wat is dan het probleem met botox, fillers en ooglidcorrecties?

WOERTMAN: Ik wil graag in een samenleving leven waarin er nog plaats is voor dikkerds, krommen, gehandicapten, ouderen, voor de hele menselijke diversiteit. Je krijgt onder invloed van botox ook een soort eenheidsuiterlijk. We hebben in Nederland een aantal actrices die steeds meer op elkaar gaan lijken. Willen we echt die kant opgaan? De strijd tegen het ouder worden, verlies je vanaf de dag dat je geboren bent. Dat hele idee van perfectie past ook niet bij het leven. Perfectie is bloedeloos. Kijk naar die zogenaamd perfecte reclamebeelden waaraan vrouwen zich spiegelen. Al het leven is eruit gemetseld.

Je kunt met een gebotoxt gezicht ook minder goed emoties uitdrukken, niet?

WOERTMAN: Dat klopt. Door die botox kunnen we elkaars gezichten niet meer lezen, terwijl dat in menselijk contact ongelooflijk belangrijk is. Mensen die botox gebruiken, voelen ook minder omdat verlamde gezichtsspieren geen duidelijke signalen meer aan de hersenen geven. (praat nu met een strak, bewegingsloos gezicht) Zo praten voelt ook gewoon heel naar vanbinnen. Je hebt de beweeglijkheid van je lichaam juist nodig om te kunnen denken, spelen, werken en om in contact te zijn met anderen.

Maar in weerwil van zulke negatieve bijwerkingen worden antirimpelbehandelingen als botox en cosmetische chirurgie meer en meer mainstream.

WOERTMAN: Klopt, zeker in zuidelijke landen in Europa of in landen als Brazilië en Venezuela wordt heel veel aan het uiterlijk gesleuteld. Je kunt daaraan goed zien wat de betekenis van vrouwelijkheid is in een bepaalde cultuur. Als vrouwelijkheid smal wordt gedefinieerd en de vrouw er voornamelijk is als lustobject, dan is het logisch dat het belang van het uiterlijk heel hoog is. Bij ons in Noord-Europa is dat wat minder en ligt het aantal cosmetische ingrepen lager. Maar het zou ook kunnen dat dit komt omdat Noord-Europese vrouwen dichter bij het universele schoonheidsideaal zitten. Wij zijn langer en dunner dan Zuid-Europese vrouwen. Alle grote merken adverteren met dezelfde soort blanke vrouwen. In Azië laten vrouwen massaal plooien in hun oogleden zetten omdat ze die niet hebben. Ook in reclamespots in landen als Pakistan en India wordt gebruik gemaakt van dezelfde witte, westerse modellen. Dat is te belachelijk voor woorden. Daaraan zie je dat er in de globalisering van het schoonheidsideaal ook een sterke raciale tendens aanwezig is.

Gaan mannen straks ook voor de bijl of is dit toch vooral een vrouwenzaak?

WOERTMAN: Die schoonheidscultus is op dit moment nog steeds vooral een vrouwenzaak, maar als we zo doorgaan zullen mannen ook worden meegezogen. Elk groot cosmetisch merk heeft nu ook een mannenlijn. De druk op mannen om meer aan hun uiterlijk te doen, is begonnen. Ook omdat er een hoop geld mee te verdienen valt.

Die sterk bewerkte vrouwenfoto’s in de reclame beïnvloeden ook het beeld dat mannen van vrouwen hebben. In een interview in de Volkskrant zei u: ‘Mannen weten niet beter dan dat een vrouw wakker wordt met mascara en lippenstift.’

WOERTMAN: Dat is het perverse eraan. Kijk, mannen vinden een compleet dichtgesmeerde mevrouw helemaal niet aantrekkelijk. Ze houden van naturel. Maar als je ze dan foto’s laat aanwijzen van vrouwen die ze mooi vinden en als naturel beschouwen, blijken die vrouwen toch al flink wat aan zichzelf te hebben gedaan: fond de teint, blush, mascara.

We spelen eigenlijk een raar spel van weten en niet weten met elkaar. We zeggen vaak dat we niets aan ons uiterlijk doen, maar ondertussen doen we net heel veel en ergens weten we dat ook wel van elkaar. Het is alsof ik op mijn leeftijd opeens heel dun en gespierd zou zijn. Dan weet iedereen dat ik daar niet zomaar mee wakker ben geworden en dat ik vijf keer per week in de sportschool hang. Maar dat zeggen we niet tegen elkaar.

Bent u zelf ooit in de verleiding gekomen om naar de beautykliniek te gaan?

WOERTMAN: Nee. Ik vind fysiek ouder worden heel hard en ik sta echt niet te jubelen voor de spiegel: wat ben ik toch ontzettend knap. Maar ik ben wel gelukkiger dan ik ooit ben geweest. En ik snap niet wat het zou opleveren als ik dit hier (trekt haar rimpels glad met haar vingers) allemaal laat wegspuiten.


Knack, 03-02-2016 (Han Renard)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB