'Achteraf weet iedereen het beter'


Al enkele weken brengt de aanslagencommissie het dramatische verloop tijdens de ochtend van 22 maart aan het licht. Dat de krankzinnig ingewikkelde structuur van ons land (het 'Belgisch systeem') het veel ambtenaren, politiemensen en brandweerlui niet makkelijk maakt om altijd de juiste beslissingen te nemen, ligt voor de hand en hadden we altijd al moeten weten. Maar er loert ook een psychologisch probleem om de hoek, dat bij de beoordeling eigenlijk geen rol zou mogen spelen. Het is het probleem van achterafkennis. Wij kennen het verloop van de gebeurtenissen en de dramatische afloop van het bloedbad dat werd aangericht, maar die kennis kunnen we niet zomaar 'uitschakelen' bij het beoordelen van handelingen en verantwoordelijkheden van diegenen die ter plekke beslissingen moesten nemen. Wie weet hoe een wedstrijd is afgelopen, weet 'achteraf' altijd goed wat er voor de match had moeten gebeuren en wie er wel en niet had moeten spelen. Maar eigenlijk is dat nonsens. Je laat je leiden door wat je toen niet kon weten, je beschouwt jezelf als expert terwijl toeval en samenloop van omstandigheden minstens even belangrijk waren.

Achteraf weet iedereen het beter. De vloek van de achterafkennis is een bekende psychologische bias, en een heel hardnekkige bovendien. Want iedereen die achteraf terugkijkt, wordt plots 'expert' en wie toen en daar moeilijke split second-beslissingen moest nemen - per definitie gebaseerd op beperkte informatie - lijkt hopeloos slordig geweest te zijn. 'Achteraf weet iedereen het beter' is niet alleen een volkswijsheid, maar ook een belangrijke psychologische bias waarvoor Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman op veel terreinen telkens weer aanwijzingen vond.

De vloek van de achterafkennis kan een buitengewoon negatief licht werpen op handelingen, beslissingen en keuzes die gemaakt worden in een situatie waarvan we achteraf de slechte afloop hebben vernomen. Schuld en verantwoordelijkheid domineren het nederig erkennen dat niemand alles kon weten en dat élke beslissing opties uitsluit. En er is de illusie dat alles te voorkomen zou zijn had iemand maar de 'juiste' beslissingen genomen. Het hoofd van de spoorwegpolitie verklaarde dan ook terecht dat 'zelfs had ik een knop gehad om alles plat te leggen en te evacueren - wat niet bestaat - dan nog ging het niet te voorkomen zijn'.

Het is overigens typisch dat wanneer een precaire situatie goed afloopt, die kennis ons misleidt in de andere richting: we vinden dan dat iedereen de juiste beslissingen heeft genomen, en alle betrokkenen worden helden. Terwijl we ook daar goed moeten beseffen dat toeval en samenloop van omstandigheden onvermijdelijk tot de afloop bijdragen.

De onderzoekscommissie over de Brusselse aanslagen zal zeer veel goede aanbevelingen kunnen doen, en het wordt nu al duidelijk dat onze ingewikkelde staatsstructuur een belangrijke rol speelt. Maar wie oordeelt over personen en keuzes, zal dat zeer zorgvuldig moeten doen. Zich bewust zijn van het feit dat de vloek van de achterafkennis een uiterst negatief licht kan werpen op wie in moeilijke omstandigheden moest beslissen, is daarbij een eerste stap.


Blog DM, 19-05-2016 (Filip Buekens, filosoof KU Leuven en Universiteit van Tilburg)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB