Een krant lezen is geen kant kiezen


Staan de media te veel te zwaaien met het opgeheven vingertje in deze vluchtelingencrisis, zoals Rik Torfs schreef? Integendeel, vindt Karel Verhoeven. In vijf jaar hoofdredacteurschap zag hij de verhouding tussen politiek, journalistiek en publiek verschuiven: terwijl politici steeds heftiger de polemiek opzoeken, zweren journalisten (en hun lezers) vaker bij de nuance – met feiten, cijfers en desgevallend een rekenmachine in de hand.


Het zal vreemd klinken, maar het verwijt dat Rik Torfs ons maandag toewierp, voelde goed aan (DS 7 september) . De rector van Leuven las de vaderlandse pers over de vluchtelingencrisis, stelde vast dat de kranten eensgezind genereus zijn tegenover de oorlogsvluchtelingen en concludeerde dat journalisten eigenlijk moralisten zijn. Ze weten dat een groot deel van hun lezers veel kritischer staat tegenover migratie, vond hij, dat die kritiek niet zomaar te reduceren valt tot xenofobie, en toch prediken ze als missionarissen goedheid en openheid tegenover mensen die oorlog en geweld ontvluchten. Ze zijn zich er niet van bewust, maar eigenlijk zijn journalisten verdoken katholieken. Enfin, ik parafraseer Rik Torfs nogal vrij, een échte katholiek als hij formuleert het allemaal wat genuanceerder.

Echt opmerkelijk is het niet dat de pers moralisme verweten wordt, wel dat ze voor de voeten geworpen krijgt dat ze over zo’n vitale kwestie haar lezers niet naar het hart praat. Nog maar vijf jaar geleden heette het dat de pers alle relevantie aan het verliezen was, omdat ze haar lezers schaamteloos opportunistisch achternaholde. Ik haal die vijf jaar aan omdat het mij toen als pas aangestelde hoofdredacteur van De Standaard verraste hoe bits de mediakritiek was en hoe breed die kritiek aansprak. Winstbejag haalt de ethiek uit het nieuws, vonden critici. Commercialisering leidt tot ‘verplatting’. In de jacht naar hogere verkoopcijfers mikten media op de laagste gemene deler van interesses en smaak. Goed anderhalf decennium na de ontzuiling waren media hun missie en ziel aan het kwijtraken. Ze reduceerden politiek tot spektakel, verkneukelden zich in klein cynisme, grossierden in ophef en dreigden zo te missen waar het om ging.

Dat was een confronterend portret. Na jaren waarin alle politiek naar BHV scheen te leiden, terwijl de bankensector zich richting afgrond verrijkte, ongehinderd door enige waakhond, deed het journalisten in eigen hart kijken en zich de vraag stellen: wat is onze opdracht?


Feller debat

Het minste wat je in deze vluchtelingencrisis kan vaststellen is dat politiek en media een andere taal hanteren. Dat verrast wellicht vooral de politici. Achter de schermen geven sommigen dat ook toe. Asiel en migratie zijn bij uitstek het politieke strijdperk geworden waarop links en het aangesterkte rechts elkaar bekampen. De N-VA en Bart De Wever hebben met hun injectie op rechts de oude stereotypen doorbroken. Dat maakt het politieke debat feller. Maar au fond volgt het nog altijd de klassieke scenario’s die we kennen van communautaire discussies vroeger en taxshift-discussies nu. Zo zijn de toppolitici ook tegen de vluchtelingencrisis aan gegaan: partijvoorzitters doen een sortie, ze lanceren enkele ballonnetjes, bezetten de scène, peilen daarmee de voxpop en proberen het algemene klimaat te beïnvloeden. Ze staven hun opinie en vage plannen met een paar ‘feiten’ en cijfers die een communicatiemedewerker op fiches voor hen heeft verzameld. Of die feiten correct zijn en de voorstellen haalbaar, doet er niet zo toe. Ze moeten redelijk lijken en een indruk versterken. De indruk dat de politicus ergens voor staat.

Wij media hebben het de politici gemakkelijk gemaakt. We laten ons wel vaker verblinden door onze liefde voor straffe quotes. Zeker als politici kwaad spreken over elkaar. Een voorstel van een politicus is ‘nieuws’. Of het hout snijdt, überhaupt haalbaar is, niet in strijd is met internationale conventies, enigszins door feiten geschraagd wordt, en of de politicus en zijn partij er hun beleid op zullen bijsturen, dat zijn zorgen voor morgen. We laten het al te vaak over aan andere politici om ‘te reageren’. Maar ook die reacties zijn voorspelbaar en stereotiep. Bij politieke communicatie gaat het over effect. Politiek en media zijn daarin bondgenoten.


Politieke stiptheidsactie

Nuchter en vanop enige afstand beschouwd is het natuurlijk surreëel dat twee partijvoorzitters, Bart De Wever en Gwendolyn Rutten, voorstellen lanceren om België minder aantrekkelijk te maken voor asielzoekers, terwijl navraag bij hun eigen ministers en staatssecretarissen, die nota bene bevoegd zijn voor de materie, leert dat ze geen concreet initiatief in de pijplijn zitten hebben om het eigen beleid op korte termijn bij te sturen. Nochtans zijn de partijvoorzitters de facto baas van de regering die ze zelf hebben gevormd en is deze asielcrisis zowat de best voorspelde ooit. De belangrijkste bijsturing wordt dan dat ze hun administratie de opdracht geven om niet meer dan 250 asieldossiers per dag te behandelen, terwijl buiten 1.000 mensen wachten. Eigenlijk is dat een soort politieke stiptheidsactie. Vakbonden gebruiken stiptheidsacties om de pers te bereiken. Als een staatssecretaris dat doet, groeit het gevoel van een charade.

Steeds vaker stellen we op de redactie vast dat een dag rondbellen naar politieke reacties in de cyclus ‘ballonnetje, verkettering, slachtofferrol, toch-heb-ik-gelijk’ nauwelijks nog iets meldenswaardigs oplevert. De schrille stemmen van het politieke debat helpen ons begrip niet verder. Intussen spoelen dode migranten aan, trekken duizenden te voet door Europa en doen ze in een park in Brussel een appel aan onze solidariteit. Wat mogen wij burgers van die vluchtelingen verlangen in ruil voor onze steun? Bij zoveel menselijke crisis is kalme beheersing nodig. De politiek toont het tegendeel.

Wie de kranten leest en de nieuwsuitzendingen bekijkt, vraagt zich af door wie die politici zich toch opgejaagd voelen. De toon in de journalistieke verslaggeving is tot nu toe bedaard. Vlaanderen heeft geen tabloids. Opmerkelijk hoeveel media voorbij de stand-ups in Lesbos en aan de Hongaars-Servische grens op zoek gaan naar hoe alles samenhangt. Dat levert een genuanceerd beeld op. Bij die duiding komen veel feiten kijken, de zoektocht naar juiste cijfers, het citeren van rechtsregels en uitleg waarom die essentieel zijn.

Dat lijkt evident. Maar dat Vlaamse media het politieke discours systematisch beginnen te controleren op en te confronteren met feitelijkheid is van vrij recente datum. Sociaal-economische discussies laten zich makkelijker narekenen dan communautaire. Rekening14, de berekening van de verkiezingsprogramma’s van de partijen, was een mijlpaal. Factchecken wordt sindsdien een reflex. Wat Bart De Wever in Terzake zei over de vluchtelingencrisis, was doorspekt met onjuistheden en betwistbare interpretaties. Kranten wezen daarop. Het Laatste Nieuws, de populairste krant, probeerde donderdag alle vragen te beantwoorden die haar lezers zich over de vluchtelingencrisis stellen. Ook de populistische. Dat leverde veel feiten en nuance op. Want het is complex.

Tekent dat de pensée unique pro vluchtelingen die Rik Torfs in de media bespeurt? Misschien zijn de media deze keer niet polariserend. Sommigen betreuren dat. Kijk naar wat de VRT deze week overkwam toen zij haar special ‘Op de vlucht’ lanceerde. Alleen al de aankondiging van die extra aandacht aan de vluchtelingencrisis leidde tot de kritiek dat de openbare omroep het debat naar links stuurt. Wie naar de uitzendingen luisterde en keek, zag een openbare omroep op zijn best. Menselijk, inzichtelijk, gebalanceerd en interessant. Kennelijk heerst bij sommigen diep op rechts de vrees dat de Vlaming meer empathie ontwikkelt. Kennelijk is empathie links. Een niet-gepolitiseerde publieke opinie laat zich moeilijker sturen.


De ziel van Vlaanderen

Dit getouwtrek past natuurlijk in een strijd die al enige tijd woedt: die om de ziel van Vlaanderen. Niemand weet wat de Vlaming over deze migratiecrisis echt denkt. Wie stellig beweert dat de meerderheid de vluchtelingen geen hart toedraagt, steekt ook maar de natte vinger in de lucht. Attitudepeilingen zijn onzeker. Wat op sociale media de lucht inschiet, daar valt geen peil op te trekken. Natuurlijk zijn mensen bezorgd over deze maatschappij. Maar geen idee hoe ze dat afwegen tegenover de dolende oorlogsvluchtelingen. Een ‘kloof’ tussen lezers en media ontwaren is speculeren.

Het echt verrassende is niet dat de media een gelijkgestemde empathie en nuance aan de dag leggen, maar dat onze politici de aarzelingen in de publieke opinie (en van de voorzichtige pers) niet aangrijpen om de schrille clichés achterwege te laten en de publieke opinie naar realisme te leiden. Om het maatschappelijke draagvlak te verstevigen dat nodig zal zijn om genuanceerd te discussiëren over het managen en inperken van de vluchtelingenstromen. Om enkele van onze fundamentele waarden te beschermen, zoals dat we de Conventie van Genève eerbiedigen. Dat maakt achterdochtig. Durven ze niet of komt het gebrekkige draagvlak hen goed uit? Het wir schaffen das van Angela Merkel steekt de ogen uit.

Blijft de legitieme vraag van Rik Torfs of journalisten het nu plotseling voor Angela Merkel hebben omdat ze uniform van de ene empathie naar de andere zwalpen dan wel of ze een echte overtuiging hebben. Want meer ijver voor correcte feiten, meer aandacht voor context, een zorgvuldige journalistieke methode, dat brengt ons een heel eind, maar niet de hele weg. Wat zijn, als puntje bij paaltje komt, onze waarden?


Expliciete overtuiging

We hebben daar op De Standaard de voorbije maanden veel over gedebatteerd. Precies omdat het politieke landschap zo polariseert. De Standaard positioneert zich met nadruk niet op die links-rechts-as. Tegelijkertijd beseffen we dat we wel degelijk overtuigingen hebben. Meer zelfs, wanneer de redactie van Charlie Hebdo wordt vermoord, wanneer we racisme aanklagen of Hart voor Handicap steunen, wanneer we een journalistieke campagne in de aanloop naar de klimaatconferentie in Parijs onder de titel ‘Olie loont niet meer’ lanceren, laten we die overtuiging ook nadrukkelijk spreken. De beste journalistiek vertrekt vanuit een overtuiging, zijn we gaan denken. Dus moeten we die expliciet maken.

Dat is minder heikel dan op het eerste gezicht lijkt. Ambitie en doel zijn voor ons altijd zonneklaar geweest. De Standaard is een krant die journalistiek bedrijft vanuit het algemeen belang. Dat doet de krant al honderd jaar. Ze beschouwt haar lezers in de eerste plaats als burgers en rapporteert eerst over wat hen aangaat. Een veerkrachtige democratie is cruciaal. De krant voedt het debat en biedt een forum aan de publieke opinie, van welke gezindte dan ook, zolang ze de discussie om het algemeen belang vooruithelpt.

We hebben overtuigingen, maar onze journalistiek dient niet om die te ondersteunen. Het werkt omgekeerd. De belangrijkste drijfveer is waarheidsvinding. Uitzoeken hoe het echt in elkaar zit. Inzicht verwerven. Hoe we journalistiek bedrijven, is daarbij cruciaal. Bovenal nauwkeurig en integer. De berichtgeving moet zo betrouwbaar mogelijk zijn. De feiten moeten kloppen. Feiten en commentaar zijn zo veel mogelijk gescheiden. Woord krijgt wederwoord.


En onze fouten zetten we recht

Beweren niet alle media dat ze zo werken en is dat dan wel een overtuiging? Neen, niet alle media koesteren die methode in dezelfde mate. En wat die overtuiging betreft: in de geschiedenis van de krant vonden we een jargon dat de juiste hedendaagse betekenissen weergeeft. De krant steunt het streven naar emancipatie, te beginnen bij persoonlijke emancipatie. Mensen moeten gelijke toegang tot kansen krijgen. De Standaard beschouwt rechtvaardigheid als een essentieel streven. Dat houdt ook economische rechtvaardigheid in. Daarom zet de krant het thema van ongelijkheid hoog op de agenda. De welvaartsstaat moet die ongelijkheid binnen de perken houden. Uitsluiting schaadt ons en dus kampt de krant tegen racisme en tegen het minoriseren van mensen met een handicap. De vrije markt staat niet op dezelfde manier ter discussie als in de Koude Oorlog, maar de nood aan sociale correcties blijft onverminderd groot. En een ecologische correctie moet dringend ontwikkeld worden. Duurzaamheid is op elk domein een fundamentele overweging.

‘De waarden van De Standaard’ hebben we de korte tekst genoemd die uitgever, hoofdredactie en redactieraad nu hebben goedgekeurd (zie kader). Hij formuleert ons streven. Hij komt in een nieuw redactiestatuut, dat de onafhankelijkheid van de redactie verankert in Mediahuis, de uitgeverij waar De Standaard deel van uitmaakt, maar ook tegenover mogelijke volgende aandeelhouders van de krant. Het redactiestatuut regelt hoe uitgever, hoofdredacteur en redactieraad zich tot elkaar verhouden en wat moet gebeuren bij conflicten. Het is een belangrijk document.

Natuurlijk geeft dit geen kant-en-klare antwoorden op hoe de krant aankijkt tegen, bijvoorbeeld, de asielcrisis. Dat zou ook indruisen tegen de natuur van een krant. Maar we hebben wel een leidraad die als een kompas dient voor onze empathie. Dus ja, geachte Rik Torfs, goed dat u het vraagt, we hébben voor onszelf duidelijk gemaakt wat onze inspiratiebronnen zijn. We hebben een solide basis en methode die ons moeten toestaan om genuanceerd en met empathie verslag uit te brengen over de vluchtelingencrisis. Aan de lezer het oordeel of we dat goed genoeg doen.


DS, 12-09-2015 (Karel Verhoeven)

Zie ook: http://actualiteit.org/forums/showthread.php?t=56007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB