‘Westerse waarden zijn niet relatief. Ze zijn aantoonbaar beter’

Michael Shermer, The Moral Arc: How Science and Reason Lead Humanity toward Truth, Justice, and Freedom, Henry Holt, 560 blz.


Dankzij de wetenschap worden we steeds liever voor elkaar, meent de sceptische denker Michael Shermer. Een gesprek over empathie, rationeel denken, en de vrijheid om te zeggen wat je wilt. ‘Onze morele vooruitgang is te danken aan intellectuele leiders en níét aan religieuze leiders. God komt nooit met nieuwe inzichten.’


Het levensplezier straalt van hem af. Michael Shermer heeft net ontbeten en brengt straks een bezoek aan het Amsterdamse Martelmuseum. Thuis in Los Angeles heeft hij online al wat foto’s bekeken. Als hij erover vertelt, krijgt hij pretoogjes. ‘Ik kan niet wachten.’

U hoeft zijn interesse in de spiets, rektafel en schedelkraker niet op te vatten als teken van sadisme. Shermer is er alleen in geïnteresseerd vanwege het boek dat hij net heeft geschreven. In The Moral Arc betoogt hij opgewekt dat de wereld in de afgelopen eeuwen een enorme morele vooruitgang heeft geboekt, en dat het einde van die ‘morele boog’ nog lang niet in zicht is zolang we geen rem zetten op rationeel denken. Gewapend met grafieken, cijfers en ettelijke voorbeelden toont hij de voortdurende uitbreiding van onze kring van empathie. Zo zorgden democratie en burgerrechten ervoor dat vrijheid en rechtvaardigheid voor steeds meer mensen gewoon zijn geworden. Precies daardoor kunnen we martelwerktuigen vandaag alleen nog maar bekijken in een obscuur museum.

De avond voor onze ontmoeting in de lobby van zijn hotel had Shermer een presentatie gehouden. Met zichtbaar genoegen en gemak, de hand losjes in de broekzak, vertelde hij zijn toehoorders dat we al deze vooruitgang te danken hebben aan de wetenschap. Want de wetenschap bracht ons een rationele manier van denken, waarbij het observeren van de werkelijkheid en het testen van ideeën ons steeds verder heeft geholpen om te zien wat moet worden veranderd om de wereld te verbeteren.

Dat standpunt hoeft niet te verbazen. Michael Shermer (60) is een man van de wetenschap. Hij is oprichter van The Skeptic Society, een vereniging die sinds 1992 dubieuze claims ontkracht. Al die jaren is hij uitgever en hoofdredacteur van het huisblad Skeptic. Ook is hij columnist voor het magazine Scientific American en auteur van een indrukwekkende reeks van populair-wetenschappelijke boeken, over alles van complottheorieën tot evolutionaire economie.

En vandaag is hij dus een Amerikaanse toerist – gekleed in jeans, T-shirt en gymschoenen – die vertelt over zijn ideeën.


U hebt het over morele vooruitgang. Leest u weleens een krant?

MICHAEL SHERMER: (lacht) Ja, het nieuws zit vol ellende, nietwaar? Als ik mijn vrienden vertelde waar mijn boek over ging, dachten ze dat ik gek was geworden. Dan begonnen ze over de Islamitische Staat, Syrië of de rassenproblemen in Amerika. Onze hersenen zijn zo geëvolueerd dat onze zorgen vooral uitgaan naar alles wat ons emotioneel sterk beroert of wat bijzonder opvalt. Relatief veel mensen sterven aan een hartaanval of in een auto-ongeluk, maar toch zijn we veel banger voor een terreuraanval. Maar de kans dat u of ik daaraan sterven, is buitengewoon klein.


Dat mag zo zijn, maar het nieuws biedt weinig optimisme voor een verhaal over morele vooruitgang.

SHERMER: Vergeet het nieuws. Je moet niet kijken naar de krantenkoppen, maar naar de langetermijntrends. Dat is lastig, want onze hersenen zijn niet geprogrammeerd om ontwikkelingen over een langere termijn waar te nemen. De enige manier om zulke trends inzichtelijk te maken, is via wetenschappelijke, statistische analyses.


En wat zien we dan?

SHERMER: Dan zien we een voortdurende uitbreiding van onze morele sfeer. We hebben ons op een goed moment gerealiseerd dat er zoiets bestaat als natuurlijke rechten, zoals het recht om niet te worden gemarteld, simpelweg op grond van het feit dat je een mens bent. Dat idee hebben we telkens uitgebreid – en dat doen we nog steeds. Zo hebben we gaandeweg burgerrechten verstrekt aan zwarten en vrouwen, die ertoe hebben geleid dat ze bij wet gelijk werden behandeld, wat weer heeft geleid tot een meer gelijke behandeling in de samenleving. We zien het nu bij homo’s.

Dat alles was vroeger ondenkbaar. Andere mensen in andere groepen waren gevaarlijk. Je eigen familie, clan of dorp: dat was jouw groep. Maar dat is veranderd. Onze groep is steeds groter geworden. We hebben geleerd dat het loont om anderen te vertrouwen. Inmiddels zijn onze hersenen zo geëvolueerd dat we in staat zijn om empathie te hebben voor mensen ver weg van ons, die we helemaal niet kennen of die heel anders zijn dan wij. We hebben zelfs empathie voor dieren. Toen ik het hoofdstuk over dierenrechten schreef, ben ik vegetariër geworden door al die wrede video’s over hoe dieren worden behandeld.


En onze morele ideeën verankeren we volgens u in wetten om rechten te beschermen?

SHERMER: Precies. De morele vooruitgang is in de westerse wereld objectief te zien aan de afschaffing van zaken als slavernij, gerechtelijke marteling en de doodstraf.


Maar in de praktijk bestaan al die zaken toch nog?

SHERMER: Klopt. De VS zijn de laatste moderne westerse democratie waar de doodstraf bij wet is toegestaan. Ik wil het niet goedpraten, maar het gebeurt niet zo vaak meer. De meeste gevangenen in de dodencel sterven aan ouderdom, niet op de elektrische stoel. En slavernij bestaat hier en daar nog wel, maar nog nooit heeft zo’n klein percentage van de wereldbevolking als slaaf geleefd. Slaverij is overal illegaal, en wordt alom publiek veroordeeld. Dat is ook het geval bij marteling: dat was vroeger publiek vermaak, maar tegenwoordig leidt het tot afschuw.

In het algemeen neemt het geweld spectaculair af. Er wordt minder gemoord. Er zijn minder gewelddadige delicten. Er worden minder oorlogen gevoerd. Oorlogen vergen minder slachtoffers. Als de trend zich doorzet, kennen we rond 2050 vrijwel geen oorlogen meer zoals we ze nu kennen. Er zullen hier en daar wel rellen en conflicten zijn, maar ook die zullen steeds onwaarschijnlijker zijn.


Dit klinkt bekend. Harvard-psycholoog Steven Pinker schreef een dik boek over de afname van geweld. Waarin wijkt uw boek af?

SHERMER: Ik ga een stap verder. Steven geeft bijvoorbeeld aan dat democratie, handel en onderwijs belangrijke redenen zijn geweest voor de afname van fysiek geweld. Ik betoog dat daar iets aan voorafgaat: wetenschap. Dankzij wetenschappelijk, rationeel denken zijn er maatschappelijke experimenten zoals democratie, handel en algemeen onderwijs gekomen die leidden tot een afname van het geweld en zelfs tot een morele vooruitgang.

Daarvoor moet je helemaal teruggaan tot lieden als Copernicus, Galileo, Kepler, Bacon en Newton. Zij meenden dat het heelal en de wereld werden aangestuurd door bepaalde natuurwetten, dat het mogelijk was om erachter te komen wat dat voor wetten waren, en dat we die wetten konden beschrijven. Zij zorgden voor een wetenschappelijke revolutie. Na hen kwamen er andere geleerden in andere sectoren die dezelfde veronderstelling maakten: dat ook samenlevingen worden aangestuurd door bepaalde principes.


Aan welke geleerden denkt u?

SHERMER: Thomas Hobbes noemde zichzelf de Galileo van de burgersamenleving. In Leviathan mengde hij natuurwetten met visies op de maatschappij. Montesquieu onderzocht hoe verschillende politieke en economische systemen resulteerden in verschillende samenlevingen, en kwam zo tot zes principes. François Quesnay beweerde dat geld door een samenleving stroomt zoals bloed door een lichaam, waardoor hij kwam met de theorie van laisser faire. Waarop Adam Smith weer zijn eigen wetenschappelijke studie begon rondom principes als vraag en aanbod.


U noemt denkers uit de verlichting. Dat waren toch geen wetenschappers, dat waren filosofen?

SHERMER: Zij noemden zichzelf filosofen, ja. Wij zouden ze vandaag wetenschappers noemen. Je hoeft niet met een witte jas aan in een laboratorium te werken om wetenschapper te zijn. Een wetenschapper gebruikt het beste wat onze geest ter beschikking heeft: de rede. Alleen dankzij de rede kunnen we de wereld begrijpen en ideeën formuleren om haar beter en mooier te maken. Die benadering gaat ook op voor verlichtingdenkers als Spinoza, John Locke en Immanuel Kant, die zo belangrijk zijn geweest bij het formuleren van natuurlijke rechten. Ik noem hen wetenschappers, omdat ze zich bezighielden met systematische studies over hoe we met elkaar samenleven. Hun studies waren soms zelfs exact opgezet, zoals natuurkundigen het heelal bestudeerden.


Als uitgever van een tijdschrift voor sceptici wijst u daarmee vast op het nut van scepsis.

SHERMER: Zeker, argwaan tegenover ideeën en overtuigingen is uiterst belangrijk. Daarom vind ik vrijheid van meningsuiting cruciaal.


Hoe bedoelt u dat?

SHERMER: Het kan niet anders dan dat we er over ontzettend veel dingen naast zitten. Het probleem is: we wéten dat nog niet, totdat iemand het zich realiseert en het ons uitlegt. De enige manier om dichter bij de waarheid te komen – voor zover die bestaat – is door in alle openheid ideeën te presenteren en te bestrijden.


U bedoelt absolute vrije meningsuiting, zonder mitsen en maren?

SHERMER: Inderdaad. Ik stoor me vreselijk aan de restricties aan de vrijheid van meningsuiting in Europa en Canada. Kijk, ik stoor me óók vreselijk aan de ontkenners van de Holocaust. Maar toch moeten zij kunnen zeggen wat ze vinden, ook al is het nog zo onzinnig. Want onzinnig is het – ik heb een boek geschreven om hun verhaal te ontkrachten. Dát is wat je doet in een open samenleving: je laat zien dat anderen het verkeerd hebben en dat jij gelijk hebt. Dat is beter dan een meerderheid die bepaalt wat je wel en niet mag zeggen. In de geschiedenis van de wetenschap is het te danken aan de vrijheid van meningsuiting dat we steeds vooruit zijn gekomen.


Het argument om de vrije meningsuiting in te perken, is niet beknotting van de wetenschap, maar om te voorkomen dat kwetsbare groepen worden beledigd. Is het geen morele vooruitgang om dat in te perken?

SHERMER: Nee, het is vooruitgang als niemand privileges krijgt. We leven in een vrije, open democratie en iedereen kan ideeën opperen of afkraken. Tja, als iemand zich dan eens beledigd voelt, so what?


Ziet u de huidige beperking van vrije meningsuiting als een gevaar voor de morele boog?

SHERMER: Nou, dit zal de trend heus niet omkeren, zo dramatisch is het niet. Maar we weten wél wat die boog vooruit heeft gestuwd: de openheid om tolerantie op te brengen voor ideeën waar je het niet mee eens bent.


Ziet u nog andere bedreigingen voor onze morele vooruitgang?

SHERMER: De opkomst van de islam. En dan denk ik niet eens zozeer aan de Islamitische Staat. Ik geloof niet dat de IS zal slagen, want gewelddadige campagnes slagen vrijwel nooit. Er is te weinig steun, de leiders worden gedood, hun volgers willen op den duur een normaal leven. We weten uit onderzoek naar terrorisme dat zulke groepen meestal na een paar jaar uiteenvallen zonder succes.

Nee, de bedreiging komt juist van gewone moslims. Uit een internationale opiniepeiling van het onderzoeksbureau Pew blijkt dat behoorlijk veel van hen er ideeën opna houden die botsen met de westerse waarden. Zo wil 50 à 80 procent de sharia invoeren, als vervanger van of aanvulling op onze wetten. Dan zouden ze vrouwen dus verbieden te stemmen of naar school te gaan. Dat zou de morele boog flink schade toebrengen.


Wat valt eraan te doen?

SHERMER: We moeten gewoon laten zien dat het leven hier toch echt beter is dan in een islamitische samenleving, denk ik. Geen politieke en economische steun bieden aan dat soort landen. Laten we ontwikkelingshulp geven aan landen die een transitie naar een moderne democratie maken. Dat soort dingen.


Waarom noemt u het christendom niet als een bedreiging?

SHERMER: Omdat het christendom door de verlichting is gegaan. De christenfundamentalisten vormen maar een kleine groep, zonder al te veel invloed – en gelukkig maar. Ze zijn in Amerika ook niet populairder geworden met de verplichting om op school te bidden of om creationisme te onderwijzen. Het is allemaal bijgeloof – en dat zien we helaas wel meer in de samenleving, moet ik zeggen. Onder hoogopgeleide, ruimdenkende mensen is er een groeiende antivaccinatiebeweging aan de gang. Zij beweren te beschikken over feiten, ook al zijn er eindeloos veel studies die wijzen op het nut van vaccinaties. Of neem de klimaatsceptici, die opzettelijk twijfel zaaien, terwijl de wetenschap overduidelijk is. Of neem het idee in de milieubeweging dat er vanwege de overbevolking allerlei catastrofes zullen plaatsvinden, terwijl we door technologie de uitdagingen van een groeiende bevolking weten op te lossen. Bijgeloof is helaas niet voorbehouden aan de religieuzen.


Hebt u iets tegen religie?

SHERMER: (lacht) Zo lijkt het soms, nietwaar? Ach, het zal hier in dit ontkerkelijkte land wel niet zo’n storm veroorzaken, maar ik krijg in Amerika heel wat kritiek over me heen als ik zeg dat onze morele vooruitgang te danken is aan intellectuele leiders en níét aan religieuze leiders.


Toch waren de Quakers voor de afschaffing van slavernij. De burgerrechtenbeweging in Amerika werd geleid door Martin Luther King, een dominee. Kennelijk speelt religie toch een rol in uw morele boog.

SHERMER: Nou, de Quakers hadden honderd jaar lang geen enkel succes, hoor, want hun medechristenen beriepen zich evengoed op de Bijbel om slavernij te verdedigen. Kijk, ik zeg niet dat gelovige mensen immoreel zijn. Mijn punt is: God kwam niet met nieuwe inzichten om slavernij af te schaffen of om zwarten stemrecht te geven. God komt namelijk nooit met nieuwe inzichten.

De hele basis van het geloof is dat iemand de wereld heeft geschapen en een boek heeft geschreven waarin alle antwoorden staan. Daar kun je dus niet mee in discussie gaan. Het is allemaal prima dat kerkgangers soep geven aan daklozen en geld sturen naar weeskindjes in Afrika, maar religies zaaien op de lange termijn verdeeldheid. Dat komt doordat de volgelingen niet bereid zijn om hun opvattingen aan te passen. Dat zien we vandaag helaas met een deel van de moslimbevolking.


In uw boek maakt u geen geheim van uw voorliefde voor westerse waarden.

SHERMER: Uiteraard! Ik begrijp niet zo goed waarom bepaalde culturen, zoals de Nederlandse, daar moeite mee hebben. Ze zijn nota bene wereldleiders op dat gebied! Als het waar zou zijn dat een samenleving in moreel verval zou raken als religie wegvalt, dan laten landen als Nederland, Denemarken, Zweden en Noorwegen het tegendeel zien. Die landen staan altijd boven aan de internationale lijstjes als het gaat om geluk, gezondheid, emancipatie van vrouwen en homo’s, ontwikkelingshulp, lage criminaliteit, noem maar op. Westerse waarden zijn niet relatief. Ze zijn kwantificeerbaar beter, want ze zorgen ervoor dat mensen gezonder, gelukkiger, welvarender en vreedzamer zijn. Dus ik zou zeggen: doe vooral méér!


Kan de samenleving al die morele vooruitgang wel bijbenen? U en ik kunnen het erover eens zijn dat de aanvaarding van homo’s een goede zaak is, maar in sommige landen is het protest groot.

SHERMER: Je hebt soms maar een klein deel van de bevolking nodig om rechten ingevoerd te krijgen. Er kan wel gemor zijn in bepaalde lagen van de samenleving, maar in de praktijk volgt de brede aanvaarding zo’n tien jaar later. Dat lijkt misschien traag, maar dat is het volgens mij niet. Neem de ontwikkeling van de opvatting over gemengde huwelijken. In 1959 keurde 96 procent van de Amerikanen het af als een blanke met een zwarte zou trouwen. Slechts 4 procent vond het oké. Vandaag komt de vraag niet eens meer bij ons op.

Ik voorspel dat het met het homohuwelijk ook die kant opgaat. Over 25 jaar is het volledig geaccepteerd. Je zou kunnen zeggen dat conservatieven vandaag progressiever zijn – als het gaat om hoe ze praten en denken over vrouwen, homo’s, Joden en andere minderheden – dan de progressieven een halve eeuw geleden waren.


En de progressieven rekken de grenzen steeds verder op?

SHERMER: Niet noodzakelijk. Het curieuze is dat terwijl conservatieven dus progressiever worden, de progressieven in bepaalde opzichten juist conservatiever worden. De regulering van de vrijheid van meningsuiting is daar een heel duidelijk voorbeeld van. Onze morele vooruitgang is zó ver gegaan dat het progressief is geworden om te bepalen wat we nog mogen zeggen of denken. Dan hoor je: ‘Oh, dit gaat te ver, dat kun je écht niet zeggen.’ Er zullen altijd een paar idioten zijn die akelige dingen zeggen – over zwarten, homo’s, vrouwen, Joden et cetera –, maar die groep is niet zo groot en we hebben daarvoor heus geen wetten nodig die de vrije meningsuiting van ons allemaal inperkt. Weet u dat er aan Amerikaanse universiteiten bij leerstof of bij debatten trigger warnings worden gegeven: de waarschuwing dat mensen zich mogelijk beledigd zouden kunnen voelen?


Ook in Europa worden soms universiteitsdebatten geannuleerd, omdat ze bijvoorbeeld vrouwonvriendelijk zouden zijn.

SHERMER: Zelfs hier? Het doel van een universiteit is toch niet om studenten te behoeden zelf na te denken? Tja, we kunnen ons volgens mij over veel zaken zorgen maken, maar niet over de vraag of mensen zich misschien beledigd zullen voelen. Mensen moeten gewoon kunnen zeggen wat ze willen. Dat is en blijft de beste garantie voor een nette, beschaafde samenleving, waarin we ons verstand gebruiken. Dat is een samenleving waarin morele vooruitgang mogelijk blijft.


Knack, 06-05-2015 (Marco Visscher)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB