Frans Timmermans: Limburger wereldburger


De nieuwe nummer twee van de Europese Commissie zou wel eens de feitelijke nummer één kunnen worden. Meet Frans Timmermans, de zeventalige intellectuele veelvraat uit Nederlands Limburg. ‘Hij kan ongelooflijk emotioneel zijn. Af en toe tot tien tellen, dat wordt de volgende jaren belangrijk.’


Achteraf beweerde hij dat hij zich veertien dagen intensief had voorbereid. Dat hij had ‘geblokt zoals in zijn studententijd’. Maar in het Europees Parlement was, ruim twee weken geleden, van enige plankenkoorts helemaal niets te merken. Frans Timmermans (53) had er, bij zijn hoorzitting als kandidaat-commissaris, drie uur lang schik in. Veel schik. Op inhoudelijk vlak werd de Nederlandse socialist door de parlementsleden nooit in de problemen gebracht. Hij was zelfverzekerd: knipoogje links, grapje rechts. En toen hij zag dat het wel losliep, tikte hij zelfs iemand op de vingers.

Timmermans deed dat allemaal in vijf (Nederlands, Engels, Frans, Duits en Italiaans) van de zeven talen (ook nog Russisch en Spaans) die hij spreekt. Bovendien bleek hij die talen op een griezelig perfecte manier te beheersen. Octaaf omhoog in het Italiaans, strengere intonatie in het Duits, Oxford-accent in het Engels. Pas toen er een Poolse vraag op hem werd afgevuurd, graaide hij naar zijn hoofdtelefoontje en moest hij zich gewonnen geven. ‘Ik schaam me dat ik niet in het Pools kan antwoorden’, klonk het. ‘Ik zou dat moeten kunnen, als zoon van een vader die zeventig jaar geleden werd bevrijd door Poolse soldaten.’ Wéér iedereen ingepakt.

Spreken in het openbaar, het is een van de sterkste punten van Frans Timmermans, PVDA’er en tot vorige week Nederlands minister van Buitenlandse Zaken. Dat bewees hij eind juli ook voor het oog van de hele wereld in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, een paar dagen nadat 194 Nederlanders boven Oekraïne om het leven waren gekomen bij de ramp met de MH17. Meer dan een miljoen Nederlanders keken op YouTube al naar die speech, die hij naar eigen zeggen één uur voordien op papier had gezet: ‘Ik zei toen gewoon wat in mij opkwam’.

‘In die zes minuten kwam alles samen’, vertelt René Cuperus, columnist bij De Volkskrant en actief in de Wiardi Beckman Stichting, de denktank achter de PVDA. ‘Die toespraak maakte hem in Nederland pas echt populair bij het grote publiek. Je zag dat Timmermans niet alleen op inhoudelijk vlak sterk is, maar dat hij ook heel emotioneel uit de hoek durft te komen. Dat doet hij ook op andere momenten, ja. Hij durft een persoonlijk register te bespelen, waar veel politici zich niet meer aan wagen. Hij praat bijvoorbeeld over zijn grootvader “die nog in de Limburgse steenkoolmijnen heeft gewerkt”. Timmermans is geen elitaire, mediagetrainde, plastieken technocraat, zoals je er tegenwoordig zoveel hebt in de sociaaldemocratie. Ik heb hem een paar keer in Londen bezig gezien, in de denktank Policy Network. Wel, daar waren ze echt onder de indruk: “Dat hebben we hier niet in Engeland, zo’n begeesterende spreker”.’


Overtuigd Europeaan

Dat gelooft Job Cohen, voormalig PVDA-chef, meteen. ‘Toen ik nog partijleider was (van 2010 tot 2012, red.), vroeg ik hem wel eens om hulp als ik een speech moest geven. Wel, dan leverde Frans altijd snel. Je kon er ook steeds iets mee aan. Hij heeft het voordeel dat hij niet meteen in de politiek is beland. Hij heeft eerst andere dingen gedaan, stond met zijn twee voeten in de maatschappij. Daar hou ik van. Nee, ik heb hem hoog zitten.’

Vanaf volgende zaterdag wordt Frans Timmermans de vicevoorzitter van de nieuwe Europese Commissie. De nummer twee na Jean-Claude Juncker. In de aanloop naar de officiële start is duidelijk geworden dat de socialist een heel erg belangrijke nummer twee zal zijn. Toen de Spaanse klimaatcommissaris Miguel Arias Cañete enkele weken geleden onder vuur kwam te liggen bij zijn hoorzitting, wegens zakelijke belangen in de oliesector, besliste Juncker dat Timmermans de eindverantwoordelijke voor Duurzame Ontwikkeling zou worden. En deze week liet de Luxemburger dan weer weten dat zijn Nederlandse vice ook het laatste woord krijgt over het fel omstreden vrijhandelsakkoord van de Europese Unie met de Verenigde Staten.
Job Cohen: ‘Als partijleider vroeg ik hem wel eens om hulp als ik een speech moest geven. Hij leverde snel en je kon er steeds iets mee aan. Frans staat met zijn twee voeten in de maatschappij’

‘Hij wordt de feitelijke baas van de Commissie’, zoemt het nu al door het Berlaymont-gebouw. Dan wordt fijntjes gewezen op de tanende daadkracht van Juncker, bijna zeven jaar ouder dan Timmermans. Een schaduwbaas, maar dan wel een die verdomd veel houdt van de schijnwerpers.

Voor de meeste buitenstaanders komt de Nederlander uit de lucht vallen. Maar de werkelijkheid is anders. Timmermans is gepokt en gemazeld in de Europese diplomatie. Hij werkte, voor zijn overstap naar de politiek in 1998, voor het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken. En hij was tien jaar geleden een van de Nederlandse politici die, in de zogenaamde ‘Conventie’, meeschreven aan de Europese Grondwet. In een land dat zich toen nog niet van Europa had afgekeerd, was hij een van de meest overtuigde Europeanen.

‘Hij keek in die jaren wat neer op de besognes in de natiestaten’, weet René Cuperus nog. ‘Hij kon heel slecht overweg met andere meningen over Europa. We werden dus geen grote vrienden, want ik stond toen al erg sceptisch tegenover de megalomane koers van de Europese Unie. (lacht) Dat heb ik trouwens wel vaker gehoord: dat Frans erg boos wordt als hij kritiek krijgt.’


Een heel erg diep dal

Bij het referendum over de Europese Grondwet, dat er mede op aansturen van Timmermans was gekomen, kreeg hij véél kritiek. Meer dan 60 procent van de Nederlanders zei in 2005 nee, tot de stomme verbazing van politiek Nederland. ‘Frans had zich met ziel en zaligheid in die tekst gestort’, herinnert Wouter Bos, voormalig partijleider van de PVDA, zich. ‘Toen bleek dat een grote meerderheid er niet van moest weten, heeft hem dat zwaar geraakt. Hij begon te twijfelen aan alles waar hij voor stond.’

Timmermans zat, zoals hij het zelf zei, in een ‘heel erg diep dal’. Een hele zomer lang trok hij met zijn racefiets door de heuvels van Nederlands Limburg, rond zijn thuisplek Heerlen. Ondertussen zette zijn partij zich op een andere, veel sceptischer koers tegenover Europa. Timmermans zelf werd niet betrokken bij die ommezwaai. Hij dacht er in die maanden aan om de politiek te verlaten. Hij begreep niet hoe snel zijn collega-politici van mening veranderen. ‘Het was verbijsterend om te zien hoe de elite op de avond van het “nee” ineens zei: ach, eigenlijk was die hele Grondwet ook maar niets’, vertelde hij achteraf aan Vrij Nederland. ‘Ik was daar ontzettend boos over.’
Wouter Bos: ‘Dat een grote meerderheid niet bleek te moeten weten van de Europese Grondwet, heeft hem zwaar geraakt. Frans had zich met ziel en zaligheid in die tekst gestort’

Maar uiteindelijk nam hij, na een paar maanden, toch ook zelf de bocht. Hij zei dat Europa de burgers was voorbijgehold. ‘Na het referendum is Timmermans een eurorealist geworden’, zegt Thijs Niemantsverdriet, journalist bij NRC Handelsblad. Hij volgde Timmermans in die periode van dichtbij. ‘Hij zal het niet leuk vinden dat ik het zo formuleer, maar vóór 2005 was hij een echte eurofiel. De ironie is dat Nederland de laatste tien jaar nóg verder is afgedreven van Europa, waardoor ook de “nieuwe Timmermans” hier toch weer bijna voor een eurofiel kan doorgaan.’

‘Hij is erg schizofreen als het over Europa gaat’, vindt Cuperus. ‘Aan de ene kant vertolkt hij sinds het referendum een heel mainstream-Nederlands, eurokritisch verhaal. Dan zegt hij urgente dingen als: “Ik krijg Europa niet meer uitgelegd aan mijn moeder”. Maar vaak blijkt dat dan toch niet in zijn daden. Hij heeft in 2007 bijvoorbeeld zeer persoonlijk een referendum over het Verdrag van Lissabon onmogelijk gemaakt. Dat neem ik hem erg kwalijk.’


De les van meester Bosmans

Hoe kan het ook anders? Timmermans is een kind van Europa. Zijn vader werkte, als gedetacheerd ambtenaar van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken, jarenlang in Europese buitenlanden. Als kleine jongen woonde Frans in Parijs. Zijn eerste puberjaren bracht hij in Rome door. En tussendoor zat hij op de Gemeentelijke Basisschool van Sint-Stevens-Woluwe. Daar leerde Timmermans trouwens een belangrijke levensles.

Toen ‘meester Bosmans’ hem vroeg wat hij ’s morgens op zijn boterham had gegeten, antwoordde hij, zich van geen kwaad bewust: ‘Jam’. ‘Ge bedoelt natuurlijk confituur’, repliceerde Bosmans. De hele klas lachte. Timmermans wist vanaf dan: soms is het belangrijk om je als een kameleon aan je omgeving aan te passen. Later verklapte hij, in datzelfde interview met Vrij Nederland, dat hij ‘tot op de dag van vandaag’ niet met een Vlaming kan spreken zonder bijna zelf Vlaams te gaan praten. ‘Als je goede diplomatie wil bedrijven, moet je alle ruis uit de communicatie halen.’

Maarten Grond leerde Timmermans iets na het ‘Bosmans-moment’ kennen, op het Bernardinuscollege in Heerlen, toen hij weer terug was uit Rome. Ze werden, als spelers van het softbalteam, goede vrienden. ‘Hij sprong er toen al uit, ja’, lacht Grond aan de telefoon. ‘Hij was een jaar jonger dan ik, maar Frans stond veel verder. Zestien jaar oud, maar helemaal thuis in Louis Paul Boon. Sprak al perfect Frans en Italiaans. Toen ik Seasons in the Sun en If You Go Away van Terry Jacks had ontdekt, zei Frans: “Niet slecht, maar de originele versies van Jacques Brel – Le Moribond en Ne Me Quitte Pas –zijn veel mooier”. Dat maakte indruk. Frans was een intellectuele veelvraat. En hij onthield alles.’

Dat lijkt nog steeds het geval. Op zijn Facebookpagina belijdt Timmermans niet alleen zijn liefde voor de voetbalclubs Roda JC of AS Roma, maar ook zijn passie voor muziek en literatuur. De afgelopen tien dagen postte hij – onder meer – berichten over Egon Schiele, Francesco Totti, de Foo Fighters en Patrick Modiano. Ook in zijn speeches vliegen de citaten in het rond, van Victor Hugo over Oscar Wilde en Martin Luther King tot Willy Brandt. Daar is op zich natuurlijk niets mis mee, al wordt het soms wel wat overdreven. Volgens de ene zet Timmermans zichzelf zo te kijk als een ongelooflijke ijdeltuit. Volgens de andere compenseert hij zo nog steeds zijn ‘eenvoudige’ afkomst.


Dollen met Jeltsin

‘Ik denk dat dat laatste er wel iets te maken heeft, ja’, zegt NRC-journalist Thijs Niemantsverdriet. ‘Zijn vader werkte wel op de ambassade, maar was zelf geen diplomaat. En dat werd hem ook duidelijk gemaakt: je hoort er niet echt bij. Dat heeft Timmermans getekend. Achter zijn grote ambitie zit ook veel onzekerheid. Een geldingsdrang. Hij laat iets te vaak achteloos een grote naam vallen. (lacht) Het grappige is: hij heeft dat helemaal niet nodig. Iedereen is het erover eens dat hij een bevlogen politicus is. Weet je, je kunt hem nooit helemaal vatten. Ambitieus én onzeker, hartstochtelijke Europeaan én verknocht aan Limburg: Timmermans heeft vele lagen.’

Timmermans heeft zelfs een Russische laag. In de jaren 90 verbleef hij jarenlang in Moskou, als medewerker op de Nederlandse ambassade. Hij leerde er belangrijke politieke lessen, bijvoorbeeld toen hij in 1991 van dichtbij de putsch meemaakte waarbij de toenmalige leider van de Sovjet-Unie, Michael Gorbatsjov, even werd opzijgezet. ‘Jeltsin maakte van die gelegenheid gebruik om ten volle zijn positie als president van Rusland in te nemen’, zei hij eerder dit jaar in een speech in Washington. ‘Dat was de tactische move. Het onbedoelde strategische effect was het einde van de Sovjet-Unie. Alleen maakte dat einde geen deel uit van een grote strategie.’ Hij trok de parallel naar de huidige situatie: ‘Poetin is geweldig goed in tactiek, maar hij heeft geen groot strategisch concept’.

Al die kennis zal hem de komende maanden nog van pas komen, als het ‘strategisch concept’ van de Europese Commissie tegenover Rusland verder moet uitgezet. In dezelfde speech schetste hij treffend hoe ze daar eind jaren 90, toen hij als medewerker van Europees commissaris Hans Van den Broek bij Jeltsin op bezoek was, tegen de Europese Unie aankeken.

‘Jeltsin vroeg aan zijn minister van Buitenlandse Zaken Kozyrev: “Wie is deze man?” Kozyrev antwoordde: “Hij is een Europees commissaris”. Wel, een “commissaris” kennen ze daar, maar niet noodzakelijk in dezelfde betekenis. Jeltsin vroeg dus: “En wáár is hij commissaris?” Kozyrev zei: ‘Van de Europese Gemeenschap’. Jeltsin: “Van wat?” Kozyrev: “Van de Europese Unie, mijnheer de president”. “Ah, Andrej, vertel me eens, zijn wij dan lid van die Europese Unie?’’’

Zeiden we al dat de nieuwe nummer twee van de Commissie wel kan speechen?


Een man van het centrum

Vergis u niet: Timmermans is niet alleen bezig met het buitenland, hij is ook een ideoloog van de PVDA. Wouter Bos zegt dat hij het verhaal van de sociaaldemocratie ‘op vele manieren’ en ‘tot ontroerends toe’ kan vertellen. En dat is bij de Limburger een verhaal dat zich in het centrum afspeelt. Timmermans is geen radicaal-linkse revolutionair. Hij gelooft dat de sociaaldemocraten zich nooit alleen mogen richten op de mensen die het slecht hebben. ‘Frans is mainstream’, bezweert Bos ons. ‘Het ene moment klassiek arbeideristisch, het andere moment licht liberaal. Hij moet in ieder geval niets hebben van populistisch links.’

Dat merkte ook Job Cohen, toen hij in het voorjaar van 2012 in een kranteninterview iets te vriendelijk was voor de erg linkse SP van Emiel Roemer en Jan Marijnissen. Volgens de PVDA-partijleider stond de SP ‘wat uitgangspunten betreft waar wij staan’. Timmermans schoot in een Franse colère en schreef een boze mail aan Cohen. Daarin noemde hij het ‘een hopeloze propositie’ om de PVDA als een ‘SP-light’ te positioneren.

Niet onbelangrijk: Timmermans stuurde de mail niet alleen naar Cohen zélf, maar aan de héle fractie. Enkele uren later lag de tekst op straat. De PVDA stond op stelten. Twee dagen later liet Cohen weten dat hij ermee stopte. ‘Ik weet niet of dat Frans dat toen bewust zo gedaan heeft’, zegt Cohen nu. ‘Er zijn twee mogelijkheden. Ofwel ging zijn emotie weer eens met hem aan de haal en heeft hij die mail per ongeluk naar zoveel mensen gestuurd. Ofwel gebeurde het met opzet. Ach, dat laatste geloof ik niet. Daar is hij te slim voor.’

Timmermans is een einzelgänger, zeggen veel mensen die hem goed kennen. Huidig partijleider Diederik Samsom heeft politieke vrienden die al jaren met hem optrekken, zoals Jeroen Dijsselbloem of Staf Depla. Bij Wouter Bos was het voordien niet anders. Maar Timmermans valt een beetje tussen die twee politieke generaties. Hij is een man van veel contacten, maar weinig échte politieke medestanders. Misschien dat hij daarom nooit een gooi deed naar het leiderschap van de PVDA? ‘De laatste keer, toen Samsom won, heeft hij er wel hard over nagedacht’, zegt Niemantsverdriet. ‘Maar uiteindelijk heeft hij er toch maar van afgezien.’


80 uur werken per week? Doodnormaal

Misschien maar goed ook: zes maanden later werd Timmermans minister van Buitenlandse Zaken, ‘de job van zijn leven’. Sindsdien is hij begonnen aan een gestage klim in de Nederlandse populariteitspolls. Hij maakte zich de voorbije twee jaar erg geliefd op zijn departement dat hij zijn trots teruggaf. Hij zette Nederland weer op de kaart, nadat het land jarenlang nauwelijks had meegespeeld. Zijn werklust hielp ook: onvermoeibaar reisde Timmermans de afgelopen jaren de wereld rond. Tachtig uur werken per week? Doodnormale zaak. Zijn twee jongste kinderen, uit zijn tweede huwelijk, ziet hij in het weekend.

‘Als buitenlandminister was hij onomstreden’, zegt René Cuperus. ‘Grote dossierkennis, sterke speeches, goede teksten. Hij is geboren voor die job. Daarom vind ik het ook zo raar dat hij zo snel weg is. Hij vond dit toch een droomjob? Het werk is toch niet af? Dat is best een vraag waard.’

Ook best een vraag waard: veroorzaakte Timmermans een grote inhoudelijke koerswijziging? Dat lijkt mee te vallen. De ondertitel van de laatste grote speech die hij hield als minister van Buitenlandse Zaken, toont dat hij vooral een pragmaticus is: ‘Met realpolitiek idealen verwezenlijken’. Daar spreekt geen socialistische hemelbestormer. In die lezing op vraag van het weekblad Elsevier hield Timmermans een doortimmerd én ultranuchter betoog over de ‘terugkeer van de geopolitiek’. Nu het zo onrustig is aan de grenzen van de Europese Unie, is er vooral realisme nodig, luidde het. Hij beleed zijn geloof in de Navo en benadrukte dat de militaire capaciteit van het bondgenootschap moet worden opgedreven. Nuchtere conclusie: ‘Wij moeten de wereld meer zien zoals ze is en minder zoals we wensen dat ze zou zijn’.

De voormalige christendemocratische minister-president Dries Van Agt had liever gehad dat Timmermans iets minder pragmatisch was geweest. Hij is erg teleurgesteld in de PVDA’er: vorige week verstuurde hij een vlijmscherpe open brief waarin hij de meegaandheid van Timmermans tegenover Israël op de korrel nam. ‘Ik vond zijn houding schrijnend’, verduidelijkt Van Agt. ‘Over het vorige kabinet zei Timmermans als kamerlid, vlak voor hij minister werd: “Wij zijn voor premier Netanyahu nuttige idioten”. Omdat dat kabinet de betrekkingen met Israël had geïntensiveerd, terwijl de bouw van nederzettingen gewoon doorging. Wel, hij heeft precies hetzelfde gedaan.’


Aan het handje van de VS

Ook in het dossier van de Joint Strike Fighter – het gevechtsvliegtuig waarvan Nederland er 37 gaat aanschaffen – accepteerde Timmermans ‘de wereld zoals ze is’. In de oppositie was hij net als zijn partij tegen. Maar telkens wanneer de PVDA mee in de regering stapte, werd dat standpunt bijgesteld. Frans Timmermans is ook een wendbaar politicus.

Is hij een opportunist, mijnheer Van Agt? ‘Ik sluit dat niet uit’, zegt de ex-CDA-premier. ‘Natuurlijk zal Timmermans last hebben gehad van zijn liberale coalitiepartner die Israël onvoorwaardelijk steunt. Maar hij is veel verder doorgeschoten dan nodig was. Hij – toch een van onze beste Europeanen – is net zo volgzaam achter de Amerikanen aangelopen als zijn liberale voorganger. Waarom? Het was al langer bekend dat Timmermans Europese ambities koesterde. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid durf ik te stellen dat hij niet de steun van de VVD voor zijn kandidatuur had gekregen, als hij vaak ruzie had gemaakt met Israël.’

Maar die steun kwam er dus wel. Woensdag zat Timmermans pal naast Jean-Claude Juncker in het parlement, toen de nieuwe commissie een meerderheid achter zich kreeg. De twee kunnen het uitstekend met mekaar vinden. Timmermans noemt Juncker ‘een fijne vent’. Omgekeerd zei de voorzitter dat hij zijn vice ‘al eeuwen’ kent. De twee katholieken ontmoeten mekaar al jaren in Nederlands Limburg. ‘Dat toont een andere kant van hem’, zegt Thijs Niemantsverdriet. ‘Hij heeft een bijzondere antenne voor wie belangrijk is.’


Als nummer twee krijgt Timmermans onder meer de opdracht om voor een ‘betere regelgeving’ in de Europese Unie te zorgen. Hij moet de perceptie keren van een Europese Commissie die op alle slakken zout legt, terwijl ze in de cruciale dossiers achter de feiten aanholt. Om het in Timmermans woorden te zeggen: ‘Wij zijn vaak groot in nonsens, maar klein in belangrijke dingen’. ‘Het is het ultieme en paradoxale resultaat van wat er in 2005 is gebeurd’, vindt Wouter Bos. ‘Als pro-Europeaan moet hij nu, paradoxaal genoeg, voor minder Europa gaan zorgen. Zijn grootste gevaar? Hij heeft het er zelf wel eens over dat hij te emotioneel kan zijn. Dat kan ik beamen. Hij kan ook te pro-Europees zijn en te ver voor de troepen uit lopen.’


Emotionele Frans

Dat wordt een interessante vraag: zet Timmermans de Europese Commissie aan tot bescheidenheid, zoals een belangrijk deel van zijn land van hem verwacht? Zal hij in Brussel vooral de Nederlandse belangen verdedigen? Of laat hij de oude eurofiel toch weer iets meer los? Hijzelf zal zeggen dat het een onzinnige tegenstelling is, en dat hij ‘het Europese project wil redden door het meer voor de burger en minder voor zichzelf te laten werken’. Volgens Dries Van Agt past de ‘eurokritische praat die in Nederland helaas modieus is geworden’ dan ook niet bij Timmermans. ‘Met tegenzin en met mate heeft hij er aan meegedaan, omwille van zijn politieke toekomst. Maar het is niet zijn ideologie.’

Ook Cohen benadrukt dat Timmermans een Europeaan blijft ‘in hart en ziel’. ‘Frans zal zich nooit van Europa afkeren’, gelooft hij. ‘Nee, hij kan ongelooflijk emotioneel zijn, ik denk dat hij vooral dát in de hand zal moeten houden. Onlangs had hij het weer voor. Toen hij in het tv-programma Pauw zat, zei hij dat een van de slachtoffers in de MH17 met een zuurstofmaskertje was gevonden.’ Versta: de slachtoffers hadden nog beseft dat het aan mislopen was. Een dag later moest Timmermans zich verontschuldigen: de nabestaanden waren immers niet van dat feit op de hoogte. Cohen: ‘Dat was een scheve schaats van Frans. Heel vaak pakt het mooi uit, dat hart op de tong. Maar af en toe even tot tien tellen, dat wordt de komende jaren ook belangrijk.’


DS 25-10-2014 (Ruud Goossens)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB