De oermens was een racist


Sport is wel vaker een afspiegeling van de maatschappij, en dat is als het over racisme gaat niet anders. Voetballer Kevin-Prince Boateng van AC Milan is de zoveelste in een lange rij die er het slachtoffer van werd. MARK NELISSEN brengt de hardnekkige evolutionaire basis in herinnering – met een wankelend cordon sanitaire in het achterhoofd.


Duizenden mensen lopen een voetbalstadion in om van een boeiende wedstrijd te genieten. Twee ploegen zetten hun beste beentje(s) voor om de supporters te bieden wat ze vragen: een boeiende strijd, met respect van duidelijke regels. En dan, maar al te vaak, is er een minderheid van de toeschouwers die dat verstoren door oe-oegeluiden te produceren als een zwarte speler (van de tegenstander) de bal heeft. Deze week stapte de Ghanees Kevin-Prince Boateng van het veld na wangedrag van de supporters, maar ook spelers als Roberto Carlos, Mario Balotelli, Patrice Evra, en ook Rode Duivels als Romelu Lukaku en Axel Witsel kwamen er al mee in aanraking. En de lijst is nog veel langer.

Oe-oe roepen of met bananen gooien is zuiver racisme, klaar. De vraag rijst waarom de haat tegen anderen de overhand krijgt op de – overigens duur betaalde – ontspanning. Het voetbalspel met zijn regels is cultuur, het racisme is biologie, met genen uit ons ver verleden. Waarom krijgen we die genen zo moeilijk het zwijgen opgelegd?

Racisme als biologie betekent dat we te maken hebben met een gedragssysteem dat evolutionair is gekneed, dat ooit nut heeft gehad, maar daarom vandaag niet meer. Om dat te begrijpen moeten we weten dat de mens en zijn directe voorouders gedurende honderdduizenden jaren in geïsoleerde samenlevingen leefden, met honderd tot tweehonderd leden. De gemeenschappen kenden intern steeds betere samenwerkingsverbanden om voedsel te vergaren en de leefomstandigheden te verbeteren. Ziedaar de wortels van onze sterke socialiteit. Maar daar liggen ook de wortels van onze angst en afkeer van andere groepen. Elke samenleving verhoogde de overlevingskansen door andere groepen op afstand te houden. Het waren immers concurrenten die aanspraak maakten op dezelfde hulpbronnen. De samenwerking tussen groepen, onder de vorm van handel, was nog lang niet geboren.


Parasieten en inteelt

Daarnaast werd de afkeer van vreemde gemeenschappen ook bepaald door parasieten. Elke samenleving had in de loop van vele generaties voldoende immuniteit ontwikkeld om de eigen bacteriën en dergelijke de baas te kunnen, maar vreemde mensen waren misschien drager van nieuwe ziektekiemen waarvoor nog geen weerstand bestond. Besmetting zou de gemeenschap kunnen decimeren.

Een laatste drijfveer om vreemden op afstand te houden is de strijd tegen inteelt. Om te verhinderen dat er in de eigen gemeenschap te veel verwanten zich onderling zouden voortplanten, werden nu en dan raids op naburige gemeenschappen gehouden om vrouwen – lees ‘nieuw bloed' – weg te kapen. Het begin van oorlog.

Kortom, vreemde groepen waren een potentieel gevaar. Daardoor groeide in onze evolutionaire voorgeschiedenis behalve een sterke bindende kracht binnen de groep, een even sterke afkeer voor een vreemde groep. De basis voor dit gedrag is al die tijd steeds meer in onze genen ingebrand. Dat kan ook niet anders: diegenen die zich niet aanpasten aan de geschetste regels, hadden minder overlevingskansen en konden onze voorouders niet worden. Of we het graag horen of niet, wij stammen allen af van voorouders met een ingebakken afkeer van vreemden.

Het hoeft geen betoog dat de meer recente vormen van samenleving die gedragssystemen totaal overbodig maakten. Niet alleen namen de handelsbetrekkingen met ‘vreemden' toe, wij leven al lang niet meer in geïsoleerde groepen. De angst en de afkeer van weleer hebben dus geen enkel nut meer, maar de genetische basis van deze emoties bleef al die tijd onverminderd bestaan. Evolutie bouwt traag op, maar breekt ook niet zomaar iets af. Tienduizend jaar is evolutionair bekeken slechts een ogenblik. Ziedaar het probleem: de oeroude emoties blijven zich manifesteren en lopen uit op een houding die we vandaag als racisme omschrijven. Het zit diep in ieder van ons, wij dragen allen de biologie van het racisme mee. Of zoals Jos Geysels het stelde in zijn verdediging van het cordon sanitaire: ‘Racisme is van alle tijden' (DS 4 januari).


Niet langer functioneel

Wat era's lang een pluspunt was voor de samenleving, werkt vandaag contraproductief. Nog afgezien van de ethiek trekt racisme aan de rem voor de noodzakelijke samenwerking tussen alle mogelijke groeperingen die we kunnen bedenken: etnische, religieuze, politieke, seksuele, fysieke… De enorme groei van onze gemeenschappen ontwikkelde een samenlevingsverband waarin cultureel afgesproken regels de overhand kregen en zette geheel andere gedragssystemen aan het werk. De biologische wortels werden vaak een handicap. Wetenschappelijk onderzoek werpt alsmaar meer licht op menselijk gedrag dat vandaag niet meer functioneel is, of minstens veel minder dan pakweg honderdduizend jaar geleden. Dat beter begrijpen kan een goede basis zijn om de vele ontsporingen van ons gedrag bij te sturen. De wortels verwijderen is niet mogelijk, ze onderdrukken wel. Laat dat een duidelijke boodschap zijn voor partijen die garen spinnen bij het cultiveren van onze oeroude drijfveren.

Een voetbalwedstrijd is in essentie te vergelijken met een stammenoorlog, zij het streng gereglementeerd en met vriendschappelijke bedoelingen (ik zwijg even over het geld). Het hoeft geen betoog dat bij een spel met een agressieve basis de oude afkeer voor een vreemde gemakkelijk kan opborrelen. En wie is die vreemde? Juist, iemand met een andere huidskleur. Dat was bij onze voorouders een duidelijk teken dat men tegenover een vreemdeling stond. In een geglobaliseerde wereld is dit wel meer dan een fossiel gedrag.

Laat ons goed voor ogen houden dat racisme een biologische component heeft – daar kunnen we niets aan veranderen – en een culturele, sociale, ethische component – die bepalen we zelf. Speel dus voetbal met cultuur, niet met biologie.

Mark Nelissen (gedragsbioloog UA)


DS, 05-01-2013

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB