‘Groei niet stimuleren met schulden'

Les 3 We moeten anders gaan aankijken tegen economische groei


In de jaren vóór de crisis leefde de westerse wereld boven zijn stand. Dat we daar nu hardhandig voor worden afgestraft, zou vragen moeten doen rijzen over onze groeiobsessie.


In januari 2008 was Frankrijk in de ban van Carla Bruni. Geruchten over een nakend huwelijk tussen president Nicolas Sarkozy en de bekoorlijke zangeres vulden de krantenkolommen. Maar behalve met zijn bruid ging Sarkozy op dat moment ook met twee Nobelprijswinnaars een engagement aan. De Amerikaan Joseph Stiglitz en de Indiër Amartya Sen werden door de Franse president aangezocht om te onderzoeken in hoeverre het begrip bruto binnenlands product aan een update toe was. Samen met de Franse econoom Jean-Paul Fitoussi kwamen zij anderhalf jaar later met een rapport onder de veelzeggende titel ‘Mismeasuring Our Lives – Why GDP Doesn't Add Up'.

Sarkozy bleek bijzonder vooruitziend te zijn geweest. Want een half jaar na zijn verzoek barstte de financiële crisis in volle hevigheid los en kwam het concept economische groei in een compleet ander daglicht te staan. ‘De groeicijfers die de Verenigde Staten tot dan toe publiceerden, waren geflatteerd', zegt Stiglitz in een video op de website van de Oeso waar hij zijn rapport toelicht. ‘De Amerikaanse consumenten gaven meer dan 100 procent van hun inkomen uit. Dat kon door de enorme kredietzeepbel.'

De extra groei die de VS boekten door in de jaren voorafgaand aan de crisis boven hun stand te leven, moeten ze nu weer inleveren. De vraag is hoe zinvol in die omstandigheden het streven naar een hoge groei is. Liefst zou Stiglitz het concept economische groei op een heel andere manier uitdrukken, met meer aandacht voor duurzaamheid, gezondheid en welzijn.

Toch hebben de Europese noch de Amerikaanse regeringsleiders die boodschap opgepikt. Integendeel. Cijfers over het bruto binnenlands product (bbp) hebben zelden zoveel aandacht gekregen als in de nasleep van de crisis. Elk kwartaal worden de groeicijfers onder de loep genomen.

‘Het Europese beleid moet economische groei en werkgelegenheid opleveren. Zo niet kan de crisis de sociale cohesie en het geloof in het Europese gedachtegoed aantasten', stelde de Europese raadsvoorzitter Herman Van Rompuy op 1 maart van dit jaar. De doorgaans nogal relativerende pleger van luchtige haiku's schuwde voor een keer de grote woorden niet: zonder groei ziet het er slecht uit voor Europa.

Van Rompuy is niet alleen. Groei lijkt nog steeds de Heilige Graal waar alle politici van de wereld naar op zoek zijn. Ook zijn Amerikaanse tegenhanger Barack Obama of de Chinese premier Wen Jiabao benadrukken regelmatig dat groei nodig is. Alleen zo kunnen we onze problemen van schulden, vergrijzing of werkloosheid te lijf gaan.

Het begrip bruto binnenlands product (de som van alles wat alle burgers van een staat in een jaar produceren) werd in 1934 op vraag van het Amerikaanse Congres ontwikkeld door de Amerikaanse econoom Simon Kuznets, om een beter zicht te krijgen op de Grote Depressie die toen volop woedde. Sindsdien fungeert bbp-groei als dé maatstaf van vooruitgang. Vakbonden, werkgevers en overheden waren het vaak over niet veel dingen eens, behalve dan over de noodzaak van groei. Groei betekende immers meer werk, meer winst en meer belastinginkomsten.

En toch glanst het aureool van de heilige groei minder dan vroeger. Gerenommeerde mainstreameconomen als professor Paul De Grauwe van de London School of Economics erkennen nu dat het milieu onbeperkte materiële groei niet kan blijven dragen. De Grauwe noemt het misschien wel het grootste probleem van het kapitalisme. Het is iets waar ecologische economen als Herman Daly (zie inzet) al decennia voor waarschuwen.

Ingenieur Peter Tom Jones, onderzoeksmanager industriële ecologie aan de KU Leuven en voorzitter van I-Cleantech Vlaanderen, legt uit: ‘Elke economische activiteit vergt grondstoffen en produceert afval. Naarmate de economie groter wordt, nemen die materiële voetafdruk en de daarmee gepaard gaande milieuschade toe. De ontkoppeling van groei en milieuschade is de voorbije decennia gedeeltelijk gebeurd, maar meestal onvoldoende om een toename van de milieuschade tegen te gaan.'

Dat bleek nog maar eens in het crisisjaar 2009. De rijke landen zagen hun economie voor het eerst sinds 1945 met meerdere procenten krimpen. Weinigen waren blij met de recessie. Nochtans was daar reden toe: de uitstoot van broeikasgassen daalde met 6,5 procent, de files waren minder lang en de verkeersongelukken minder talrijk. Positief nieuws, zou Stiglitz zeggen. In 2010, toen de groei terugkwam, veerden de emissies weer op. Daarmee was als het ware proefondervindelijk bewezen dat economische groei en broeikasgassen nog nauw samenhangen. `

Er worden in onze contreien al decennia verhitte debatten gevoerd over de wenselijkheid van nulgroei of zelfs van krimp. Jones wil niet te veel energie meer in de discussie steken. ‘Ik zie meer in ‘agrowth'. Een lelijk woord, maar het betekent gewoon dat je in het midden laat of er nu groei mag zijn of niet. Waar het om gaat, is dat je goed scoort op andere maatstaven als ecologische indicatoren, welzijn of werkgelegenheid.'

Dat is eigenlijk ook de visie van vermogensbeheerder Geert Noels: ‘Een harde maatstaf als het bbp moet je combineren met zachtere normen als scholingsgraad, efficiëntie van de rechtstaat, tewerkstelling, sociale cohesie en milieunormen.' Vraag is natuurlijk wat de politiek daarmee aanvangt. Zeker, de EU heeft in haar 2020-agenda naast economische ook ecologische en sociale doelen, maar de indruk bestaat dat lidstaten veel harder op hun economische doelen worden aangesproken dan op de twee andere dimensies – zeker nu de economic governance door de eurocrisis zo is versterkt.


Goed nieuws?

Overigens lijkt de discussie of we al of niet mogen blijven groeien, in de rijke landen wat minder relevant. De economie groeit er nu al minder en dat zal ook in de komende decennia zo zijn. Omdat de bevolking er minder snel groeit, én vergrijst, waardoor maar een kleiner deel van de bevolking werkt. Bovendien moeten consumenten en overheden door de crisis schulden afbetalen en kunnen ze minder consumeren. Ten slotte bestaat door de verplaatsing van industriële activiteiten naar opkomende landen een groter deel van de economie in de rijke landen uit dienstensectoren met een lagere productiviteitsgroei. Zo zullen steeds meer mensen werken in de zorg voor bejaarden en zieken, waar productiviteitsgroei bijna niet mogelijk is.

Noels: ‘Het is niet wenselijk om tegen die tendensen te willen ingaan door consumptie en groei te stimuleren door middel van schulden. Dat heeft de crisis wel aangetoond.'

Paul De Grauwe: ‘Het lijkt me bijna ideaal als slechts vijf procent van de mensen nog in de industrie werkt, en de rest in diensten met lagere groei. Die vijf procent wekt de indruk dat we dan nog amper industriegoederen produceren. Dat is een verkeerde indruk. Het gaat om grote volumes die door het prijseffect een kleiner deel van het bbp uitmaken. Bekijk de evolutie van de prijzen van de gsm en de prijs van een kappersbeurt.' De gsm is sterk in prijs gedaald, een kappersbeurt niet.

De Grauwe vindt dat er te dramatisch gedaan wordt over nulgroei of lage groei. ‘Japan kent al twintig jaar amper groei en dat is niet echt een rampgebied te noemen. Dat blijft een aangename samenleving.' Ook Noels ziet in een samenleving met lage groei geen doemscenario. Het gevaar van oplopende werkloosheid relativeert hij. ‘Als het gaat om banen met lage productiviteitsgroei, is er geen groei nodig om iedereen aan het werk te houden'.

Chris Serroyen, hoofd van de ACV-studiedienst, is niet overtuigd. ‘Groei is voor ons geen doel op zich, maar volledige werkgelegenheid, met kwaliteitsvolle banen, is dat wel. En dan moeten we vandaag vaststellen dat er nog geen geloofwaardig alternatief is voor een werkgelegenheidsbeleid dat niet minstens gedeeltelijk is gebaseerd op een herstel en versteviging van de groei.'

Een van de belangrijkste redenen waarom westerse landen zo verlegen zitten om groei, zijn hun hoge schulden. Een centrale vraag is dezer dagen of overheden nog meer schulden mogen aangaan in de hoop de groeimachine weer op gang te krijgen, om zo op de lange termijn makkelijker hun schulden te kunnen afbetalen.

De Grauwe wijst erop dat we de schulden ook met een lage groei kunnen afbetalen. ‘Een overheid moet het kapitaal van haar schuld nooit terugbetalen, ze hoeft alleen de intrest te betalen. Als die intrest laag is, is er geen probleem. Met een intrest van 3-4 procent en een inflatie van 2-3 procent volstaat één procent groei al.'

Het is evenwel duidelijk dat de rente cruciaal is in dat verhaal. En de Zuid-Europese landen ondervinden hoe snel de markten die rente kunnen optrekken. De markten roepen vaak het onheil op dat ze vrezen: door hoge rentes te vragen aan zwakke landen, zorgen ze ervoor dat die effectief in de problemen geraken. De geruststellende woorden van De Grauwe gaan alleen op als ze een middel vinden om de rente laag te houden. Daarom is de discussie of de ECB al het nodige mag doen om die rente laag te houden, zo belangrijk.


Transitie

Dat de rijke landen minder zullen groeien, betekent niet dat de ecologische problemen er van de baan zijn. De EU zegt zelf dat onze uitstoot van broeikassen met minstens tachtig procent moet dalen tegen 2050. ‘Dat gaan we niet halen zonder fundamentele bijsturing van onze productie- en consumptiesystemen, een zogenaamde transitie naar een ander soort economie', zegt professor milieukunde Hans Bruyninckx.

Sommige landen lijken daar meer mee bezig dan anderen. Duitsland besloot na de Japanse kernramp in 2011 tot de kernuitstap en is nu wel verplicht om versneld voor hernieuwbare energie te gaan. De VS daarentegen, zetten meer in op fossiele brandstoffen die dankzij de hogere prijzen nu ook op grotere diepte en in de rotsformaties rendabel te exploiteren zijn. Een dure technologie, die wel zal leiden tot een daling van de broeikasgasuitstoot. De verbranding van steenkool produceert immers tweemaal zoveel CO{-2} als gas uit schaliegesteenten.

Sommige economen pleiten voor een Green New Deal. Daarmee verwijzen ze naar de New Deal, het investeringsprogramma waarmee de Amerikaanse president Roosevelt destijds de Grote Depressie te lijf ging. Dit keer zou een grote versnelde inspanning om productie en consumptie duurzamer te maken, twee vliegen in één klap moeten slaan: zorgen voor jobs én een duurzame economie tot stand brengen. Peter Tom Jones: ‘Het is cruciaal dat de groei zich voortaan situeert in groene activiteiten.'


Groei in de opkomende landen

Maar zelfs als de rijke landen minder groeien en hun uiterste best doen om hun ecologische voetafdruk te verminderen, dan nog zijn de mondiale milieuproblemen niet van de baan. Het gewicht van de rijke landen in de wereldeconomie neemt immers snel af. Als reuzenlanden als China en India met bijna driemaal zoveel mensen als alle rijke landen samen, ook op westerse voet gaan leven, neemt de druk op de ecosystemen enorm toe.

En groeien willen de opkomende landen absoluut. China liet onlangs 8 procent groei per jaar als doelstelling vallen, het richt zich nu op 7,5 procent. India wil graag meer groei dan China. Dergelijke landen hebben een groeiende bevolking, waardoor ze meer groei nodig hebben dan het Westen, alleen al om hun huidige welvaartsniveau op peil te houden. Dat roept drie vragen op.

De eerste vraag is of dat zal lukken. Tot nu toe maken de opkomende landen een goede crisis door – ze groeien veel sneller dan de rijke landen – maar vorig jaar kalfde de groei in de meeste opkomende landen af. Dat heeft onder meer te maken met de recessie in de rijke landen. China doet inspanningen om de koopkracht op te krikken door zijn model minder op export en investeringen, en meer op lokale consumptie baseren, maar dat vergt tijd.

De tweede vraag die meer dan ooit ook in de opkomende landen rijst, is die naar de verdeling van de groeiende welvaart. De ongelijkheid is in India, China, Rusland, Turkije en Zuid-Afrika toegenomen, zo berekende de Oeso eind 2011, en is er ook veel groter dan in de rijke landen.

Amartya Sen, Nobelprijswinnaar economie, en Jean Drèze, een econoom van Belgische afkomst die al dertig jaar werkt in India, schreven onlangs een heldere analyse. Die toont aan dat India weliswaar veel meer economische groei kende dan Bangladesh, maar dat Bangladesh het op bijna alle sociale indicatoren – levensverwachting, kindersterfte, ondervoeding, het aantal jaren onderwijs en zelfs de alfabetisering bij vrouwen – beter deed dan India. Sen en Drèze benadrukken dat groei een kans op sociale ontwikkeling inhoudt, maar enkel indien de groei vertaald wordt in meer overheidsinkomsten die dan gebruikt worden voor sociale voorzieningen die voor iedereen toegankelijk zijn. Het toont eens te meer de relativiteit van bbp-groei aan.

De derde vraag is of de planeet de ontwikkeling van de opkomende landen kan dragen. Paul De Grauwe: ‘Je kan die landen niet vragen om hun ambitie om te leven zoals wij, op te geven. Maar als ze dat met de huidige technologie doen, kan de planeet dat niet dragen. Er is echt een technologische doorbraak nodig, en dat wordt een wedloop tegen de tijd.'


DS, 18-08-2012 (John Vandaele, Ruben Mooijman)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB