Nuttige zondebok

Theodore Dalrymple


De dood van kolonel Kadhafi heeft iets gedaan dat ik voor onmogelijk hield: hij heeft mij medelijden doen voelen met de man. In de gruwelijke beelden van zijn dood kon ik alleen de lijdende mens zien, niet de gevallen tiran. En als het rechtvaardig was dat ze hem zo afschuwelijk hebben doen lijden, is dat erg voor de rechtvaardigheid. Zijn dood leert ons dat rechtvaardigheid niet de enige en zelfs niet belangrijkste menselijke behoefte is.


Geen enkele psychologische combinatie is zo gevaarlijk als die van het natuurlijke genot dat de mens in wreedheid schept en zijn even natuurlijke rechtvaardigheidsgevoel. Iemand pijn doen terwijl je weet dat je recht in je schoenen gaat, is een genot dat weinig mensen zullen toegeven, maar dat velen hebben gekend en vele anderen zoeken. Zelfs de waarheid vertellen, toch een lovenswaardige zaak, kan in sommige omstandigheden onze zucht naar wreedheid bevredigen. Er bestaan ongetwijfeld mensen die dat verlangen helemaal niet kennen, maar ik denk niet dat ze talrijk zijn. Als je vandaag in Libië een peiling zou houden, zou daar weinig walging uit blijken over de manier waarop Kadhafi is gedood.

Je zou natuurlijk kunnen zeggen dat het voor mij gemakkelijk is om medelijden met de kolonel te hebben. Ik heb niet tweeënveertig jaar lang onder zijn dictatoriaal bewind geleefd. Ik kan over mijn regeerders alleen maar klagen dat ze irriterend en verachtelijk zijn - ik weiger om naar een foto van Kadhafi's grote vriend Anthony Blair te kijken en wend mijn blik af als ik er ondanks al mijn voorzorgen toch een onder ogen krijg. Maar beschaafd zijn, betekent dat we ons niet door onze rauwe, onbeheerste emoties laten leiden, in welke omstandigheden ook. Het probleem is dat zelfbeheersing, anders dan dictators doodslaan, niet opwindend is.

Ik moet bekennen dat ik zelf niet immuun ben voor lage emoties. Ongeveer twee maanden voor de val van Ceausescu was ik toevallig in Roemenië. De materiële omstandigheden waren vreselijk, maar de angst was erger. De 'systematisering' - de verplichte verhuizing van de plattelandsbevolking naar slordig gebouwde huurkazernes - was volop bezig, elke telefoon werd afgeluisterd en het ergste: de mensen waren gedwongen om de meest schaamteloze leugens te herhalen, zeker over 'de Donau van het Denken', Nicolae Ceausescu. Het was op een kille manier komisch: als je de etalages van de boekhandels in het land zag, zou je gedacht hebben dat de Roemenen een volk van stereochemici waren, want Elena Ceausescu's stereospecifieke polymerisatie van isopreen was overal te koop, wat van aardappelen niet gezegd kon worden. Dat waren de wonderen van de planeconomie.

Toen niet lang na mijn terugkeer uit Roemenië het echtpaar Ceausescu ten val werd gebracht, zoals later zou blijken meer in een paleisrevolutie dan in een echte volksopstand, maakte mijn hart een vreugdesprongetje bij het nieuws dat ze min of meer summier waren terechtgesteld. Ze waren behandeld zoals je een dolle hond behandelt en ik vond dat ze niets anders hadden verdiend.

Pas later voelde ik afkeer van mijn primitieve reactie. Mijn mening over de Ceausescu's was niet veranderd, maar mijn mening over hun terechtstelling was dat wel. Ze waren veroordeeld door een schertsrechtbank. De aanklachten waren opgeklopt (het was ronduit belachelijk om hen van genocide te beschuldigen). En ze werden niet gedood om wat ze hadden gedaan, maar om te voorkomen dat ze zouden vertellen wat anderen hadden gedaan. Nog belangrijker, niemand zou mogen sterven zoals zij stierven. Ik was geschokt voor mijn eigen vermogen om die eenvoudige waarheid over het hoofd te zien.

Maar de wereld is een complex oord. Na de dood van Kadhafi verklaarde de hoogste directeur van Amnesty International: 'Als men kolonel Kadhafi na zijn arrestatie heeft gedood, is dat een oorlogsmisdaad en moeten de schuldigen worden vervolgd. Onderzoeken of zijn dood wel of geen oorlogsmisdaad was, zou onpopulair kunnen zijn. Maar de Nationale Overgangsraad moet op iedereen dezelfde normen toepassen. Hij moet ook de rechten respecteren van mensen die anderen categorisch hun rechten hebben ontzegd.'

Abstract beschouwd is dat waar, maar wij leven in een concrete wereld, niet in een abstracte. Als men op iedereen dezelfde normen zou toepassen, zou dat tot een eeuwige burgeroorlog leiden, want zelfs de meest personele dictators, zoals Kadhafi of Ceausescu, hebben altijd een legertje van helpers. Misschien is het daarom dat zondebokken soms nuttig zijn.


DS, 25-10-2011 (Theodore Dalrymple)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB