De val van de vrijheid

Jonathan Franzen, Vrijheid. Vertaald door Peter Abelsen, Prometheus, 592 blz., 19,95. Oorspronkelijke titel: ‘Freedom'.


U zal de volgende maanden nog veel mooie dingen horen over de nieuwe Jonathan Franzen. Geloof ze allemaal. Want Vrijheid is een godengeschenk.

Stel. Je bent een Amerikaanse schrijver met een vooralsnog bescheiden reputatie. Al twee boeken gepubliceerd, welwillende kritieken, beetje verkoop, hier en daar vertaald zelfs. Fijn allemaal. Maar om door te stoten tot de literaire jetset van Manhattan — aan de borrel met Salman Rushdie! thuis uitgenodigd bij Tom Wolfe! — is er nog werk aan de winkel. Dan overtref je plots jezelf. Je nieuwe boek verschijnt aan het begin van een nieuw millennium en het blijkt zo'n meesterwerk dat het een tijdsgewricht bij de kraag grijpt. Alle deuren gaan nu open. Als je wint, heb je vrienden, rijen dik, echte vrienden. Heel prettig voor je reputatie en je pensioen, maar het verhoogt wel de druk. Je bent nog maar begin veertig. Je komt er dus niet mee weg door te zeggen dat je nu wel uitgeschreven bent. Wat doe je dan?

Je wacht vele jaren met je volgende boek bijvoorbeeld, je doet heel erg je best en je hoopt dat het allemaal talent was en geen toeval, in tegenstelling tot wat je in je donkerste momenten vreest. Soms, heel soms, blijkt het ook geen toeval te zijn. Dan schrijf je negen jaar na je doorbraak een nieuw boek dat nog briljanter blijkt te zijn dan je vorige. Zoals Jonathan Franzen, auteur van The corrections, nu heeft gedaan met Freedom. De ultieme Great American Novel. De roman van het jaar. Minstens.


KARPER

USE WELL THY FREEDOM. Met kapitalen staat die levensles gebeiteld in de gevelsteen van het hoofdgebouw van de prachtig onderhouden groene campus van Haverford College. Hier bezoekt Patty Berglund vandaag haar studerende dochter. Gebruik goed je vrijheid. In de twee betekenissen. Gebruik je vrijheid veelvuldig en vooral juist. Deze gebeitelde moraal hangt boven de wankelende Patty en boven het hoofd van alle personages van deze roman, tegelijk als een ster in de duisternis en als een zwaard van Damocles.

Want Patty Berglund, aanbeland in het midden van haar leven, maakt deel uit van de generatie die de vrijheid zonder afkoopsom in de schoot geworpen kreeg, om vervolgens te constateren dat er geen handleiding bij zat. Patty is zoals haar vriend, kwelgeest, minnaar Richard: een slechts in selecte kunstkringen bekende muzikant die onverwacht doorbreekt en met de erkenning die hem te beurt valt, spartelt als een karper op het droge. ‘Aan de ene kant genoot hij van zijn ongekende vrijheid, aan de andere kant was hij de zelfmoord nog nooit zo nabij geweest.'

Patty probeert zich vast te klampen aan haar dochter Jessica, maar die glipt weg. Haar zoon Joey glipt weg. Haar man Walter glipt weg. Ja, zelfs Richard is haar ooit ontglipt. Wat heeft ze in hemelsnaam met alle vrijheid en al haar mogelijkheden gedaan? Waarom blijkt het beloftevolste aspect van haar leven, de mogelijkheid om te kiezen, nu haar noodlot?

Zo uitdagend als het thema vrijheid in de titel van dit boek te pronken staat — zo bombastisch dat het betekenisloos lijkt — zo subtiel en veelzijdig is het in de roman uitgewerkt. Die trekt zich open vanuit de Berglunds, met hun tragische talent voor drama en gemiste kansen, tot de meest onderhoudende, meest levensechte en scherpste roman van de voorbije jaren over het moderne Amerika en het moderne leven.

Jonathan Franzen, een van de beste dingen die de Amerikaanse literatuur is overkomen sinds de vulpen, vervlecht de lotgevallen van de gezinsleden en hun satellietpersonages in een generaties overspannende roman over een uiteenvallende familie en haar stad, land, tijd, en over hoe vrijheid aan de basis ligt van hun verlangens en hun ellende. Zoon Joey discussieert met de vader van een vriend, commentator op het rechtse FoxNews, over vrijheid als dragend principe van Bush' War on Terror; Operation Enduring Freedom was trouwens de nu wel heel ironisch klinkende naam voor de inval van het Amerikaanse leger in Afghanistan. Richard discussieert over vrijheid als leidend principe in het gesloten businessmodel van Apple. Walter wil een niet eens zo zeldzame vogel — en hier schemert de hobby van vogelliefhebber Franzen door — de vrijheid geven om zich weer voort te planten, maar met een milieuramp als pasmunt.


BRAVOURE

Zo divers en zo kleurrijk is dit boek dat het springt van het mooiste, ongenaakbaarste meisje naar een mythomane oude oliebaron met rechtstreekse toegang tot de president, van de mijnbouwheuvels in West Virginia naar een Joodse juwelierszaak op 47th Street, zonder dat je er Franzen ooit van gaat verdenken dat hij met zijn bovenmatige verbeelding koketteert. Altijd even intelligent, altijd relevant. Hoe erg in detail het ook gaat, soms is dit een heel snel boek, en kun je de fantasie van Franzen amper volgen. Je loopt erachter als een vrouw van wie je weet dat je ze nooit zal bezitten, maar dan heb je tenminste zo lang als toegestaan van het uitzicht genoten.

Net als The corrections is dit boek gedragen door een enorme bravoure, maar het heeft ook een enorm mededogen voor zijn personages. In de kleine geschiedenis van de Berglunds krijgt de geschiedenis van de natie vorm, maar het werkt ook omgekeerd: de geschiedenis wordt hier een zondvloed van feiten en weetjes, maar vooral een ontroerend verhaal van echte mensen die iets achterna lopen wat ze zelf niet vatten. Hun onvolkomenheid voel je als lezer aan als een deel van jezelf. Zo slaagt Franzen er prachtig in de lezer te ontroeren. Ook in de opbouw speelt Freedom de concurrentie naar huis. Jonathan Franzen verlegt zijn focus in elk hoofdstuk naar een ander personage. Die portretten vloeien in tijd en ruimte bijna perfect in elkaar over. Ook verhaaltechnisch is dit dus een superieure roman over het voorbije decennium, over de jaren van Bush, die begonnen met instortende torens en eindigden met instortende banken. Het was voor Amerika en de wereld een tijd van angst, wraak, hebzucht en glorieloze leiding, maar het heeft met dit boek tenminste een stijlvolle grafzerk gekregen. Freedom is tegelijk een boek over de decennia daarvoor, al walst Franzen heel elegant om de valkuil heen van het te nadrukkelijke tijdsbeeld. Het boek heeft iets tijdloos en iets archetypisch als je de broze samenhang van de familie Berglund voelt, ziet hoe onontkoombaar de tragiek zich over hun kleine levens vertakt. Franzen is een grappig auteur, maar zelfs in zijn humor blijft hij ernstig. Misschien wel omdat hij niet probeert om zijn verhaal naar een moraal te laten evolueren. Dit is de hoogste klasse van het sociaalrealisme. De personages zijn ook zo levensecht omdat ze roekeloos en zonder ratio hun weg bewandelen en zo onderuithalen dat je volgens een moraal of een ander groot plan kunt leven. Maar in de Berglunds voel je tegelijk hun hang naar samenhang, een bijna religieus verlangen naar betekenis. Hoe anders vallen de trivialiteiten en de tegenslagen van de dag te overstijgen? Niets menselijks is hun vreemd. In die vreemde samenhang, zo vreemd als het leven zelf, is Jonathan Franzen niets minder dan briljant.


DSL, 03-09-2010 (Jeroen Overstijns)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB

9 schrijftips van Jonathan Franzen


1. De lezer is een vriend, geen tegenstander, en geen toeschouwer.

2. Fictie die geen persoonlijke tocht is van de auteur naar het angstwekkende van het onbekende is het niet waard te worden geschreven. Tenzij voor het geld.

3. Schrijf in de derde persoon, tenzij een opvallende ik-verteller zich onweerstaanbaar opdringt.

4. Wanneer informatie vrij en wereldwijd toegankelijk wordt, daalt ook de waarde van uitgebreide research voor een boek.

5. De zuiverste autobiografische fictie vereist zuivere verzinsels. Niemand schreef ooit autobiografischer verhalen dan Ovidius' Metamorfosen.

6. Je ziet meer door stil te blijven zitten dan door iets achterna te jagen.

7. Het valt te betwijfelen of iemand met een internetverbinding op zijn schrijfkamer goede fictie schrijft.

8. Interessante werkwoorden zijn zelden erg interessant.

9. Je moet liefhebben voor je meedogenloos kunt zijn.


DS, 03-09-2010

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB