Het recht op chagrijn


Terwijl het decennium op zijn einde loopt, blikt de redactie terug op wat er in de voorbije tien jaar gebeurde in onze buurlanden. STEVEN DE FOER kijkt naar het noorden: geen land dat op tien jaar zo'n mentaliteitsbocht maakte als Nederland. Onvrede over het multiculturele vraagstuk en twee schokkende moorden hebben de natie naar rechts doen kantelen.


Tien jaar is een hele poos, en in geen enkel land denken mensen nog hetzelfde als in 2000. Toch is in weinig landen het hele mainstream denken, zeg maar de nationale identiteit, zo fundamenteel veranderd als in Nederland. De noughties waren dan ook voor onze noorderburen wat de nineties — Agusta, de moord op Cools, de dioxinecrisis en vooral de zaak-Dutroux — voor België waren: een opeenvolging van drama's en crisissen die diep sneden in de kern van het collectieve bewustzijn.

Tien jaar geleden was Nederland fundamenteel een tevreden natie, toch minstens aan de oppervlakte. Economisch liep het lekker, de ethische revoluties van het paarse gidsland maakten school. Er was politieke stabiliteit dankzij het fameuze poldermodel.

Natuurlijk was niet alles rozengeur en maneschijn. Onderwijs en gezondheidszorg waren — en zijn nog steeds, ondanks verbeteringen — nationale drama's en ook de Nederlanders hadden wonden te likken, zoals hun desastreuze rol in Srebrenica. Een eenvoudige blik naar het buitenland volstond echter om in te zien dat er daar veel meer was om over te mopperen. De Nederlanders scoorden dan ook zeer hoog bij internationale peilingen naar het algemene geluksgevoelen.

Toch was daar veel schone schijn bij. Onderhuids hoopte zich etter op. Voor een deel gewoon uit ergernis over de regentencultuur en de links-liberale Randstad-progressiviteit. Voor een groot deel ook uit onvrede met de groeiende multiculturaliteit in Nederland. De VVD'er Frits Bolkestein had er in de vroege jaren negentig al een tijdje de blitz mee gemaakt. Het was echter een drietrapsraket die vanaf het jaar 2000 de slinger definitief richting rechts-conservatief duwde. Eerst schokte het vooraanstaande PVDA-lid Paul Scheffer de intelligentsia door met zijn provocerend essay, Het multiculturele drama, de mythe door te prikken dat het samenlevingsmodel tussen verschillende rassen en culturen een succesverhaal was. Als een sociaal-democraat het zelf al zegt: het hek ging van de dam.

De tweede trap was de aankondiging van Pim Fortuyn, in 2001, dat hij in de politiek stapte. Fortuyn schreef al jaren met scherpe pen columns in het rechtse opinieblad Elsevier. Hij had daar een nuttige rol als criticaster over diverse beleidsdomeinen, maar haalde vooral geregeld uit naar het immigratiebeleid, in bewoordingen die weinig interpretatie nodig hadden. Fortuyn bleek het gat in de markt gevonden te hebben met zijn ‘Nederland is vol'-discours.


Grootste Nederlander

Toch is er iemand die een nog grotere rol speelde in de politieke aardverschuiving: Volkert van der Graaf, die op 6 mei 2002 Fortuyn doodschoot net vóór de verkiezingen. Van der Graaf maakte van Fortuyn een martelaar van de vrije meningsuiting, een held van de kleine man, een superpoliticus die zich nooit meer zou compromitteren, een messias. Of denkt u dat Fortuyn levend ook tot grootste Nederlander zou zijn verkozen?

Weg was eensklaps de gêne van de bange blanke man om zijn onvrede uit te roepen. Met merkwaardig enthousiasme beet de Nederlander zich vast in zijn nieuwe recht: het zeuren en mopperen, het chagrijnig klagen dat hij niet gehoord wordt.

Ook een schrijnend gebrek aan niveau bij Fortuyns opvolgers deed de beweging niet afsterven. Afkooksels van Fortuyn kwamen en gingen. Zoals de voormalige VVD-minister van Integratie Rita Verdonk — alias IJzeren Rita — die met haar eigen partij even Nederland leek te kunnen veroveren. Tot ze uit de gratie viel ten voordele van Geert Wilders, nog een voormalig VVD'er die solo ging. In de eerste maanden van dit jaar stond zijn PVV in peilingen zelfs bovenaan als grootste partij van Nederland.

Meer nog dan zijn voorgangers profileert Wilders zich als de anti-islampoliticus bij uitstek. Zo slaat hij ook munt uit die andere schokkende politieke moord: die op cineast Theo Van Gogh, in 2004 vanwege moslimonvriendelijke uitspraken neergeschoten door de fanatieke Nederlandse moslim Mohammed Bouyeri. Na Fortuyn werd de vrijheid van meningsuiting andermaal met geweld bedreigd, maar nu door de moslims zelf: een groot deel van de publieke opinie keerde zich nu pas echt tegen andere bevolkingsgroepen. Dat het nooit tot wraakacties en tot een verdere escalatie van geweld heeft geleid, heeft waarschijnlijk ook te maken met de beroemde Nederlandse debatcultuur.

Na de moord op Van Gogh is er nochtans fel gediscussieerd of de vrije meningsuiting niet te ver was doorgeschoten. Er verschenen rapporten dat te felle reacties in de media jonge Nederlandse allochtone in de armen dreven van fundamentalistische moslimgroeperingen. Moest Nederland zich verbaal leren inhouden om te voorkomen dat het model ontplofte? Premier Balkenende begon steeds meer op zijn kernwoordje ‘respect' te hameren, en zijn toenmalige minister van Justitie, Donner, stelde zelfs — vergeefs — een verstrenging voor op het verbod op blasfemie.

Media en politiek schoten ondertussen te kort in een andere taak: de populaire populisten zelf het vuur aan de schenen leggen. Zoals columnist Bas Heijne enkele weken geleden nog in deze krant schreef: waar in de jaren negentig de fout gemaakt werd de allochtonen dood te knuffelen en nooit op hun plichten te wijzen, is het nu de nukkige autochtoon die een slachtoffer is en dus zeker nooit mag worden tegengesproken.

Toch is er iets aan het veranderen, vooral dankzij moedige enkelingen als de D66'er Alexander Pechtold die als eerste rechtuit in de aanval durfde te gaan tegen Geert Wilders. Door zowel de moslimfundamentalisten aan te pakken als de populisten die garen spinnen uit de volkswoede, keert een heilzame combinatie van onverbloemdheid en redelijkheid langzaam terug in het debat. Met gunstig effect, blijkt uit het jongste rapport van de binnenlandse veiligheidsdienst: de aanhang voor moslimfundamentalisme in Nederland stagneert voor het eerst sinds lang, en het risico op aanslagen in Nederland is sterk afgenomen.


Aboutaleb

Er blijven discussiepunten. Is het wel zo slim om Geert Wilders te vervolgen wegens een aantal islam-onvriendelijke uitspraken? Of is er meer winst te halen uit een radicale keuze voor de vrije meningsuiting? En moeten we niet meer rekenen op de weg van de geleidelijkheid, bijvoorbeeld door de verdere ontwikkeling van een intellectuele hogere klasse van allochtonen (Nederland staat op dit gebied veel verder dan België) of het voorbeeld van rolmodellen zoals de Marokkaanse burgemeester van Rotterdam, Achmed Aboutaleb?

Snelle oplossingen zijn er niet. Geen vanzelfsprekendheid staat na dit woelige decennium nog overeind. Wie had kunnen voorspellen dat in Nederland in 2009 het softdrugsgedoogbeleid op de helling zou staan, de populariteit van het koningshuis ingezakt zou zijn en dat de christelijke rechterzijde zelfs het euthanasiebeleid weer wat ter discussie zou stellen?

De Nederlanders hebben het mopperen aangeleerd, en dat verongelijktheid als nationale sport moeilijk uit te roeien is, dat weten wij in ons land al langer dan tien jaar.


DS, 21-12-2009 (Steven De Foer)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB