De profeet met de falsetstem


De naam van Aleksandr Solzjenitsyn zal voor altijd verbonden blijven met ’De Goelag Archipel’. Hij was de schrijver die de wereld de ogen opende voor het systeem van ontmenselijking dat de Sovjet-Unie in haar strafkampen praktiseerde. Zijn archaïsche politieke opvattingen zullen daarentegen snel vergeten worden.


Het mag gerust een ironische streek van de geschiedenis heten dat Ruslands president Vladimir Poetin eind september 2000 Solzjenitsyn in zijn Moskouse woning een bezoek bracht. Uitgerekend Poetin, voormalig chef van de KGB, de geheime dienst die de schrijver altijd zo op de huid had gezeten.

Het werd een vriendelijk gesprek, waarin de beide heren het voor een goed deel met elkaar eens werden over de koers van Rusland. „Poetin heeft een wakkere geest en gaat verantwoord met de macht om”, roemde de schrijver de Russische leider na afloop.

Na jaren van moreel verval en democratische dwaalwegen, zag Solzjenitsyn Rusland onder Poetin weer in de richting gaan van een morele staat met een stevig fundament van chistelijk-orthodox geloof.

Sinds zijn terugkeer naar Rusland in 1994 speelde Solzjenitsyn de manende profeet die het land zag ondergaan in criminaliteit en zedeloosheid. Op zijn zorgvuldig geregisseerde zegetocht van Vladivostok naar Moskou wierp hij zich op als de nieuwe geestelijke leider, die het land de weg zou wijzen uit het moeras van verderfelijke westerse waarden als consumentisme en democratie.

Maar zijn vermaningen zijn nooit zo aangekomen bij de Russische bevolking. Al na een jaar stopte de Russische televisie met de column van de schrijver die hij twee maal per maand in de camera sprak. Sindsdien werden de openbare optredens van Solzjenitsyn steeds zeldzamer, was zijn kordate falsetstem steeds minder vaak te horen en waren zijn woeste theatrale gebaren steeds minder vaak te zien.

Solzjenitsyn had zich zijn rol in het nieuwe Rusland anders voorgesteld. Hij had zijn komst zorgvuldig voorbereid. Als voorwaarde had hij gesteld dat eerst zijn verboden boeken voor de Russische lezers toegankelijk moesten zijn gemaakt. Dat gebeurde. En zo konden zijn dierbare landgenoten eindelijk kennisnemen van het werk dat in het westen tot een schokgolf van verbijstering en verontwaardiging had geleid.

De in de Sovjet-Unie verboden boeken ’In de eerste cirkel’, ’Kankerpaviljoen’ en ’De Goelag Archipel’ hadden in het Westen grote indruk gemaakt. Voor het eerst was te lezen hoe en in welke omvang de sovjetdictatuur omging met burgers die kritiek op de politieke leiding uitten.

Met name de drie delen van De Goelag Archipel, in het Nederlands verschenen in de jaren 1974-1976, waren een klap in het gezicht van de destijds talrijke verdedigers van de socialistische heilstaat. Met de publicatie ervan begon in het westen de onstuitbare neergang van de communistische beweging.

Solzjenitsyn was al in de jaren vijftig begonnen zijn eigen ervaringen in de sovjetstrafkampen op papier te zetten. Hij deed dat in de wetenschap dat waarschijnlijk geen letter ervan ooit in Rusland het licht zou zien.

Maar in het begin van de jaren zestig veranderde de situatie. Partijleider Nikita Chroesjtsjov had met zijn postume kritiek op Stalin een periode van ’culturele dooi’ ingeluid. Solzjenitsyn waagde het erop en zond het manuscript van het kampverhaal ’Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj’ naar het tijdschrift De nieuwe wereld, dat het prompt afdrukte.

Maar de dooi was van korte duur. Eind jaren zestig nam de repressie weer toe en kwam Solzjenitsyn onder streng toezicht van de KGB te staan. Zijn naam was echter gevestigd, in het westen zag men hem als Ruslands belangrijkste dissident. De Russische geheime dienst onder leiding van de latere president Joeri Andropov besloot behoedzaam met hem om te springen.

Toen Solzjenitsyn in 1970 de Nobelprijs voor literatuur kreeg toegekend, besloot de sovjetleiding op het hoogste niveau de gelegenheid te baat te nemen en hem niet naar de Sovjet-Unie te laten terugkeren. Solzjenitsyn anticipeerde daarop door niet naar de prijsuitreiking in Stockholm af te reizen en zijn dankrede schriftelijk in te dienen.

In de korte autobiografische schets die Solzjenitsyn met zijn dankrede mee zond, beschrijft hij op droge, feitelijke toon hoe hij in de kampen terechtkwam en welke omstandigheden hij daar aantrof.

Hij vertelde hoe hij altijd al schrijver had willen worden, maar vanwege de armoede thuis zich nooit literair had kunnen ontwikkelen. Hij studeerde wis- en natuurkunde, wat hem, zo schreef hij, uiteindelijk in de kampen goed van pas kwam.

In februari 1945 werd hij gearresteerd omdat er brieven van hem waren onderschept waarin hij zich kritisch uitliet over sovjetleider Stalin. Hij kreeg het gebruikelijke vonnis van acht jaren strafkamp. Die bracht hij voor een groot deel door in een speciaal kamp voor wetenschappers, waar het regime minder bars was. Daarover handelt ’In de eerste cirkel’. Ook toen hij later, na afloop van de straftermijn, naar het platteland van Kazachstan werd verbannen, schoot zijn natuurkundige opleiding hem te hulp. Hij mocht lesgeven op een dorpsschool. Toen openbaarde zich ook zijn kanker, waarvan hij in een kliniek in Tasjkent genas. De schokkende geschiedenis van zijn verblijf in die kliniek stelde hij in ’Kankerpaviljoen’ te boek.

De internationale aandacht voor de lotgevallen van de Nobelprijswinnaar werden hoe langer hoe pijnlijker voor de sovjetleiding. Vier jaar na de prijsuitreiking nam de hoogste leiding van de Sovjet-Unie het besluit voorgoed met de onruststoker Solzjenitsyn af te rekenen.

Opmerkelijk genoeg was het KGB-chef Andropov die de politieke leiders afraadde een groots proces tegen de schrijver te beginnen of hem naar de ijzigste streken van Siberië te verbannen. In nauw overleg met zijn contacten in Duitsland, die tot en met bondskanselier Willy Brandt reikten, zette Andropov de schrijver op het vliegtuig naar de Bondsrepubliek, waar hij door collega Heinrich Böll in de armen werd gesloten.

Na een kort verblijf in Duitsland en Zwitserland vestigde Solzjenitsyn zich op het platteland van Vermont in de Verenigde Staten. Daar wijdde hij zich, goeddeels teruggetrokken en omringd door zijn familie en een kleine staf, geheel aan wat zijn hoofdwerk zou moeten worden: ’Het rode rad’, een in vier delen gepland magnum opus waarin hij de wortels wilde blootleggen van het kwaad dat de Sovjet-Unie heette.

Het procedé dat hij bij het schrijven van dat megawerk volgde, is goed te zien aan het eerste deel, ’Augustus 1914’. Dat beschrijft de nederlaag van het Russische leger in de slag bij het Oost-Pruisische Tannenburg. Het ging Solzjenitsyn erom in fictionele vorm te laten zien hoe de teloorgang van het oude Rusland gestalte kreeg in het falen van de legerleiding. Het verhaal is opgehangen aan de lotgevallen van een familie, die losjes gebaseerd zijn op zijn eigen familiegeschiedenis. Ook putte Solzjenitsyn uit zijn ervaringen in de Tweede Wereldoorlog, toen hij in Oost-Pruisen gelegerd was.

Wat een twintigste-eeuwse pendant van Lev Tolstojs ’Oorlog en vrede’ had moeten worden, kon de kritiek maar nauwelijks behagen. Vanaf de verschijning van ’Augustus 1914’ begin jaren tachtig begon het beeld dat de wereld van Solzjenitsyn had, te veranderen.

Men verweet de schrijver een selectieve omgang met de toch talrijke bronnen die hij op Amerikaanse universiteiten had geraadpleegd. Maar wat het meest stoorde,was zijn morele gelijkhebberij en hysterische profetisme.

Solzjenitsyn deed er ook weinig aan om zich geliefd te maken. Hij hield zich verscholen op zijn landgoed en weigerde zelfs de taal van zijn gastland te leren. Hij cultiveerde zijn rol van balling, ditmaal niet in het tragische Rusland maar in het verderfelijke consumptieparadijs Amerika. Vanuit zijn schuiloord stuurde hij in geschriften of per interview zijn filippica’s de wereld in.

De veranderingen die Rusland halverwege de jaren tachtig door het optreden van de nieuwe sovjetleider Michail Gorbatsjov onderging, konden slechts op Solzjenitsyns hoon rekenen. Hij zag in perestrojka en glasnost (hervorming en openheid) slechts de tekenen van een fatale verwestersing.

Een ander teken daarvan zag hij in de rehabilitatie van de dissidente natuurwetenschapper Andrej Sacharov, pleitbezorger van democratie en mensenrechten, zaken die Solzjenitsyn in wezen irrelevant achtte.

Toen Gorbatsjovs opvolger Boris Jeltsin begon met de uitverkoop van het Russische staatseigendom aan maffiose kapitalisten, besloot Solzjenitsyn dat de tijd was gekomen om in te grijpen. Maar zijn missie ter redding van Rusland sloeg maar bij een kleine minderheid aan. De wens van zijn fanclub om de schrijver de rol van president te geven, net als de schrijver Vaclav Havel in Tsjechië, vond nauwelijks weerklank.

De ster van Solzjenitsyn werd almaar bleker. Zijn blazoen als morele held van de natie kreeg nog een extra smet toen hij in zijn jongste werken hoe langer hoe meer nadruk begon te leggen op het joodse aandeel in de Russische Revolutie. Op den duur restte van Solzjenitsyn slechts het beeld van een aartsconservatieve slavofiel en een nauwelijks verdekte antisemiet.

Toch verdient Solzjenitsyn het om in ere te worden gehouden als de schrijver van een niet te onderschatten historische betekenis. In de jaren zeventig verbond hij voor altijd de term Goelag Archipel (Archipel van strafkampen) met de naam van de Sovjet-Unie. Vanaf toen kon niemand zich meer blind houden voor het systeem van ontmenselijking dat in de sovjetkampen werd gepraktiseerd.

Zijn grote verdienste is ook geweest dat hij heeft laten zien hoe de mores van de kampen steeds dieper doordrong in de samenleving buiten die kampen. De ethische onverschilligheid, de brute gewelddadigheid en de boevenmentaliteit die nodig waren om in de kampen te overleven, zag hij in verontrustende mate terugkeren in het Russische leven van alledag.

Dat belangrijke sociologische inzicht hebben we aan Solzjenitsyn te danken. Daar doen zijn archaïsche politieke opvattingen maar weinig aan af.


Trouw, 05-08-2008 (Antoine Verbij)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB