'Islam kan zonder Luther’


De Amerikaans-Palestijnse hoogleraar islamwetenschappen Maysam Al-Faruqi vindt dat de islam de problemen van de moderne tijd kan oplossen zonder een radicale reformatie: „De kern van de boodschap deugt”. Alleen oplossingen, die van de moslims zelf komen, werken.


Ze is het oneens met de mensen, die pleiten voor een islamitische Luther. „Die geluiden hoor je vooral buiten de islam, zegt Maysam Al-Faruqi, hoogleraar islamwetenschappen aan de Georgetown University in Washington. „Maar ik geloof niet dat er een totale reformatie nodig is. Er is in de islam ruimte voor hervorming, maar dat is dan een terugkeer tot de bron. De kernboodschap is goed onderbouwd: de absoluut transcendente God en zijn relatie met de mensen.”

Faruqi is in Nederland voor opnamen voor de serie Wereldontmoetingen in het RKK tv-programma Soeterbeeck. Daarin buigen buitenlandse theologen zich over de vraag hoe in Nederland de verschillende bevolkingsgroepen met elkaar kunnen samenleven.

Ze is van Palestijnse komaf. Haar ouders woonden in Ramle. In de oorlog van 1948 moesten ze vluchten naar Libanon. Faruqi groeide op in Beiroet, waar ze de ergste jaren van de burgeroorlog, die in 1975 begon, meemaakte.

Dat onderwerp komt in het gesprek nauwelijks aan de orde, maar het geeft wel een extra lading aan haar uitspraak: „We zullen moeten leren om met elkaar samen te leven.” Wie de Libanese burgeroorlog heeft meegemaakt weet wat het betekent als groepen de pogingen om het samen op te lossen opgeven en naar de wapens grijpen.

In 1981 ging ze in Amerika studeren, waar ze promoveerde in islamwetenschappen.

Ze mag tegen een radicale reformatie zijn, toch huldigt ze standpunten waarbij menige orthodoxe moslim de wenkbrauwen zal fronsen. Zo bepleit ze vrijheid van geloofsverandering: „Mijn zoon moet het recht hebben om christen te worden, als hij dat zou willen.”

Ze geeft toe dat in de meeste moslimlanden mensen die uit de islam treden grote moeilijkheden ondervinden. Faruqi: „Die landen gaan daarmee dwars in tegen de sjariah- wet. Ik kan overigens een stapel dingen noemen, waarmee ze tegen de islam ingaan.”

Nog een opvatting, die geen gemeengoed is: ze heeft geen bezwaar om moeilijke passages in de Koran te verklaren vanuit andere talen dan Arabisch, bijvoorbeeld het verwante Aramees, al is ze tot nu toe niet onder de indruk van de resultaten van die pogingen: „Maar laat ze met bewijzen komen, er is niets op tegen.”

Dwarse ideeën genoeg dus, waarom dan geen reformatie, zoals onlangs ook Salman Rushdie bepleitte?

Faruqi antwoordt met een schets van de ontwikkeling van de islam in de loop van de eeuwen. De godsdienst ontstond in het Midden-Oosten. In de Koran staan verhalen, die ook in de Bijbel voorkomen. Een aantal daarvan kun je rekenen tot de algemene cultuurschat van het toenmalige Midden-Oosten, zoals het zondvloedverhaal.

De islam plaatste die gemeenschappelijke verhalen en de Midden-Oosterse cultuur in het perspectief van de grondwaarheden van de islam. In die beginfase was de islam nog niet multicultureel.

Dat veranderde, toen de islam zich verbreidde buiten het Midden-Oosten, in landen met andere culturen. Er gebeurde hetzelfde, de islam liet die culturen intact maar trad ordenend op, paste zijn basisconcepten over de verhouding tussen God en mens toe in de nieuwe omgeving.

Wat ze bedoelt, maakt Faruqi duidelijk met islamitische kunst: „Die herken je meteen, van China tot Spanje. Overal vind je twee dingen terug: de abstracte vormen en de oneindige motieven, die de oneindigheid van God uitdrukken. Maar verder is Chinese islamitische kunst zo Chinees als wat.”

De islam maakte ook een ontwikkeling in de tijd door. Moslimsamenlevingen veranderen, en dus ook de vragen, die aan de godsdienst worden gesteld. Islamitische rechtsgeleerden moeten voortdurend opnieuw nagaan hoe de basisprincipes van de islam vertaald moeten worden in het leven van alledag. Faruqi: „In de tiende eeuw was er geen aandelenbeurs en geen in-vitrofertilisatie.”

„Het systeem functioneerde”, gaat ze verder. „We hebben 1500 jaar een schitterende beschaving gehad. Maar vanaf de industriële revolutie begonnen islamitische machthebbers wetten te importeren uit het Westen. In de koloniale tijd nam die praktijk toe. Natuurlijk kwam er een reactie van mensen, die zeiden: ’Waarom moeten we een Franse Grondwet hebben? Waarom niet een van onszelf?’ Maar zelfs na de onafhankelijkheid veranderde er weinig. Militaire heersers bleven leunen op Westerse voorbeelden.”

Geen radicale reformatie dus, maar, samengevat, goede islamitische wetsgeleerden, die op creatieve wijze een islamitisch stempel drukken op de moderniteit, zoals hun voorgangers dat vroeger deden in het Midden-Oosten en in andere moslimsamenlevingen.

Sommigen zien in die radicale reformatie een voorwaarde om extremisme effectief te kunnen bestrijden. Hoe wil Faruqi, zonder reformatie, dat probleem aanpakken?”

Faruqi: „Er zijn in de loop van de eeuwen veel extreme bewegingen geweest. Het begon al in de begintijd met de Kharidjieten, die de kalief Ali vermoordden. Maar de Kharidjieten kregen de meerderheid niet achter zich. Net zomin als latere extreme bewegingen. Ook nu ben ik ervan overtuigd dat 99 procent van de moslims niets van terreur moeten hebben.”

Faruqi: „Dit is een cultuur die op zijn eigen manier wil leven.” Vandaar haar advies: laat moslims hun eigen problemen oplossen, zowel in de moslimwereld als in het Westen. Want alleen oplossingen, die van de moslims zelf komen, werken. Faciliteer hooguit het debat. En steun geen dictators. Waarbij ze aantekent tegen de invasie in Irak te zijn, hoewel die een van de ergste dictators ten val bracht. Want een interventie moet uitgaan van de internationale gemeenschap, niet van individuele landen, vindt ze.

Faruqi: „Er heerst het gevoel dat het Westen de hele moslimwereld bedreigt.” Die druk voelde ze zelf tien jaar geleden op de VN-vrouwenconferentie in Peking: „Westerse vrouwen eisten toen het recht van seksuele vrijheid voor minderjarigen. Dat is zo cultureel bepaald! En dan voel je al die druk van het Westen, dat de macht heeft om sancties op te leggen.”

„Het is niet eerlijk om tegen moslims te zeggen, jullie hebben je eigen tradities en dus zijn jullie intolerant. Bekijk het eens vanuit het perspectief van een onderzoeker, die van Mars komt. Die zal neutraler zijn, die zal eenvoudig constateren dat er op de planeet aarde verschillende waardepatronen voorkomen.”

De moslimwereld moet je dus zijn eigen keuzen laten maken, maar wat doe je met moslims in bijvoorbeeld Amerika, een land waar ze gewoon een van de vele minderheden zijn? Zonder er in detail op in te gaan zegt Faruqi wel iets te voelen voor het milletsysteem, zoals dat in het oude Ottomaanse Rijk functioneerde. De centrale overheid liet daar de verschillende godsdienstige groepen zoveel mogelijk hun eigen zaken regelen. In aangepaste vorm zou zoiets ook in Amerika kunnen, denkt ze.

Maar werkt dat in een samenleving die zoveel individualistischer is? Wat moet je als atheïst in een milletsysteem?

Faruqi: „Iedereen moet iets kiezen, een stelsel van waarden, waarop hij aanspreekbaar is. Atheïsten zouden voor mijn part zich kunnen beroepen op de Verklaring van de Universele Rechten van de Mens. Zonder beperkingen gaat het niet.”


Trouw, 19-08-2005

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB