WIE IS KARDINAAL DANNEELS?


Rik Torfs blikt met erg gemengde gevoelens terug op 25 jaar kardinaal Danneels. 'Een communicator is de kardinaal, maar geen man van de dialoog. Op dat gebied is Danneels een echte Vlaming.'


Ik ken kardinaal Danneels helemaal niet zo goed. Regelmatig contact met hem heb ik allerminst. Ik herinner me trouwens nog heel precies onze laatste ontmoeting. Dat was in de Romeinse luchthaven Fiumicino, de dag na de begrafenis van paus Johannes-Paulus II. Dus op zaterdag 9 april 2005. We kruisten elkaars pad aan de ingang van de herentoiletten. Rare plaats. Rare tijd ook. Een nieuwe paus was er nog niet. De kardinalen worden geacht, tot het conclaaf begint, in de stad te blijven en dagelijks te vergaderen. Maar kardinaal Danneels glipte er even tussenuit. Die wordt geen paus, vermoedde ik meteen. Belgium, zero points. Want echte kandidaten zijn op zulke momenten druk aan de arbeid, lobbywerk en lijmen kennen uur noch tijd.

Toen korte tijd daarna Joseph Ratzinger met glans de pausverkiezing won, gaf kardinaal Danneels verstek voor het daarop volgende feestmaal. Zoiets is hoogst onfatsoenlijk, klonk het her en der. Hier maakt Danneels een zware fout, lichtten Vaticaanwatchers toe. Het is immers de plicht van een kardinaal om te feesten met de nieuwe paus. Slechte verliezer! Zo luidden de belerende kritieken. Laten we dit moment niet onderschatten. Het was de eerste maal dat de ook in België stilaan dominante rechterzijde de ouder wordende kerkleider openlijk terechtwees. Met een schaamteloos opportunisme, en op een erg smerig moment. Danneels was net verslagen, en een nieuwe behoudende paus die er gezond uitzag, zat stevig in het zadel. Wee de overwonnenen. Ik had toen medelijden met Danneels, die zich trouwens achteraf haastte om het misverstand recht te zetten als zou hij met de keuze van paus Ratzinger niet supertevreden zijn geweest. Eigenlijk was die demarche een beetje jammer. Waarom zou een kardinaal niet wat ontgoocheld mogen zijn over een pauskeuze? Lichte ontgoocheling is toch geen moord of ketterij? Ze maakt deel uit van elk mensenleven dat zich niet voor gevoelens afsluit.

Wie is de kardinaal? Een man van de dialoog, zoals wij vaak horen? Neen. Wel is hij voorzichtig, wat natuurlijk niet hetzelfde is. En communicatief. Daarin verslaat hij, op André Léonard na, al zijn collega's met een straatlengte voorsprong. Hij maakt graag vergelijkingen, geeft op alle vragen een antwoord, ook al luidt het antwoord soms dat de vraag verkeerd is. En hij komt ongelooflijk gemakkelijk weg met mooi klinkende zinnetjes. Zo deelde hij naar aanleiding van het recente versturen van zijn ontslagbrief aan de paus mee dat hij nu de toekomst zou afwachten, en gewoon ging gehoorzamen. Dat had hij immers altijd al gedaan, en het was hem steeds uitstekend bevallen. Wablief, dacht ik, toen ik de kardinaal deemoedig zijn eigen gehoorzaamheid hoorde bezingen. Hoor ik wel goed? Godfried Danneels is kardinaal aartsbisschop van Mechelen-Brussel. De belangrijkste kerkleider van het land. In functie sinds achtentwintig jaar. En uitgerekend hij zegt nu dat hij zijn hele leven lang altijd gehoorzaam is geweest, en zie, er is geen journalist die daar een kanttekening bij plaatst. Veronderstel even dat Karel De Gucht zijn professionele loopbaan samen zou proberen te vatten als één langgerekte oefening in gehoorzaamheid. Hij zou daarbij zelf een glimlach niet kunnen bedwingen. Danneels kan dat wel, en zijn ondervragers trappen er met beide voeten in. Communicatie: tien op tien.

Een communicator is de kardinaal, maar geen man van de dialoog. Op dat gebied is Danneels een echte Vlaming. Het gesprek bevindt zich niet ver van het meningsverschil, en het meningsverschil kan nooit herbergzaam zijn. In de jaren tachtig waarschuwden Vlaamse 'kerkmensen' (wat een gruwelijk woord trouwens, zelfs als het tussen aanhalingstekens staat) voor 'Nederlandse toestanden'. Daarmee werd een sfeer van discussie bedoeld, van protest ook, van af en toe openlijke strijd, zoals de Acht Mei Beweging die in het zog van het pausbezoek van 1985 een tijdlang energiek voerde. Een gepolariseerde kerk, ook in Vlaanderen? Dat nooit! Daarin waren onze kerkleiders helder. Zo diep als Nederland zouden wij nooit in het moeras wegzinken. Vandaag gaat het met de Nederlandse kerk niet goed, maar met de Vlaamse nog slechter. Onze kerk is niet aan strijd ten onder gegaan, maar aan de afwezigheid ervan.

Zelf ben ik jarenlang adviseur geweest van de Nederlandse Acht Mei Beweging. Ik heb daar onder meer geleerd dat het conflict een vorm van contact is. Het is misschien een foute, minderwaardige vorm van contact, iets zoals seks zonder liefde, maar het is tenminste contact, oef! Tijdens een vergadering van de commissie mensenrechten in de Brigittenstraat in Utrecht, op het eind van de jaren tachtig, besloten we een brief te sturen aan de lokale kardinaal Simonis met allerlei grieven waarvan ik de inhoud ondertussen al lang vergeten ben. Een brief? Was dat wel een goed idee? Dat vroeg ik mij hardop af. Bisschoppen beantwoorden dat soort brieven niet. Toch? Algemene verontwaardiging aan de vergadertafel. Jazeker! Simonis zal die brief beantwoorden! Ook al is hij woest, hij kan niet anders dan een standpunt innemen en het ons meedelen. Dat verontwaardigde antwoord van mijn collega's vond ik boeiend. Bij ons werden brieven met kerkpolitieke protesten in die tijd niet, nooit beantwoord. Nu misschien wel, dat weet ik niet, ik heb het al lang niet meer geprobeerd.

Heel zelden werd kardinaal Danneels dan toch met openlijk protest geconfronteerd. Het moeilijkste moment was wellicht de publicatie van de apostolische brief Ordinatio Sacerdotalis in 1994. Paus Johannes-Paulus II deelde in dit beknopte schrijven mee dat hij helaas niet gerechtigd was om vrouwen tot priester te wijden. Helaas, want hij kon er zelfs niets aan doen. Het ging immers om een regel die tot de divina constitutio, de goddelijke ordening van de kerk, behoorde. De pauselijke brief wekte heel wat verontwaardiging. Het IPB (Interdiocesaan Pastoraal Beraad) dat toen nog een zekere relevantie had, maakte officieel zijn beklag. Protest rees overal, even veerde de kerk weer op. Kardinaal Danneels trachtte op zijn manier de brand te blussen. In een subtiel opgestelde brief weigerde hij te kiezen tussen de paus en het godsvolk, waarna hij behendig toch voor de paus koos en tegelijk beloofde de 'pijn' van het lokale kerkvolk in Rome bekend te maken. Dat was dus in de lente van 1994. Het jaar nadien was er hier nog even protest te horen toen Jacques Gaillot zonder enige procedure werd afgezet als bisschop van Evreux. Daarna werd het stil. Er bleven onvoldoende mensen over om het met het kerkelijke beleid oneens te zijn. Onze kerken liepen leeg zonder dat er ruzie werd gemaakt. Daarom weten wij minder helder dan de Nederlanders waarom de mensen de kerk de rug hebben toegekeerd: bij ons deden ze het geruisloos.

Ook op het publieke forum vermeed kardinaal Danneels de echte discussie. Geregeld stond hij interviews toe, dat is waar, maar je kon er donder op zeggen dat het altijd weer dezelfde vragen waren die terugkwamen. De vrouw, het celibaat, euthanasie, condooms, seks, seks en nog eens seks. De kardinaal wist zulke vragen doorgaans gemakkelijk en vaak geestig te pareren, soms met een licht moralistisch sausje dat nog net verteerbaar blijft. Waar wij Vlamingen, eerlijk gezegd, zelf van houden, want het helpt ons om net iets minder te hoeven na te denken dan het Europese gemiddelde. In interviews met Danneels komen meer fundamentele invalshoeken bijna nooit aan bod. Die van de macht bijvoorbeeld. Die van het mensbeeld. Of die van de ecclesiologie, waarbij de kerk als dusdanig belangrijker zou moeten zijn dan het onderscheid tussen clerici en leken. Ook indringende vragen over mensenrechten in de kerk, die natuurlijk allerminst haaks staan op spirituele diepgang, bleven doorgaans uit.

Danneels wist bovendien heel precies met wie hij wel, en met wie hij niet in discussie wilde gaan. Een debat met Etienne Vermeersch, dat zeker spektakelwaarde en mogelijk niveau zou hebben gehad, heeft de kardinaal altijd geweigerd. Wel herinner ik mij een televisiegesprek, vele jaren geleden, waarbij de Mechelse aartsbisschop op de rooster werd gelegd door Piet Piryns. Of liever: Piryns legde zichzelf op de rooster. Van kerkelijke kwesties wist hij weinig af, en door zijn gebrek aan subtiliteit boorde hij zichzelf in de grond. Zo noemde hij de kardinaal consequent 'meneer Danneels', en schonk hij hem bij het einde van het gesprek ten afscheid een boek van Hugo Claus. Tja. Iemand die de kunst van het beledigen niet beter onder de knie heeft, verliest elke discussie nog vooraleer ze is begonnen.

Zelf heb ik nooit een publieke discussie met de kardinaal mogen voeren. Ook dubbelinterviews wees hij consequent af. Voor het Canvasprogramma Nooitgedacht heb ik hem tweemaal gevraagd. Zijn woordvoerder deelde mee dat een gesprek niet kon, omdat ik hoogleraar ben aan de universiteit waaraan hij als grootkanselier is verbonden, en hij dus niet door mij kan worden 'ondervraagd'. Het zij zo. En toch blijf ik mij heel veel afvragen. Wat denkt kardinaal Danneels echt? Hoe warm is zijn bloed? Gelooft hij waarlijk dat God zich tegen het priesterschap van de vrouw verzet? Houdt hij van zijn priesters? Huilt hij soms onverwacht, wanneer niemand het ziet? Wanneer is hij bang? Wanneer is hij niet bang? Vermindert bij iemand die wordt bewonderd de nood aan waarachtige liefde?

Over God weten wij weinig. Over kardinaal Danneels ongeveer evenveel.

Rik Torfs is hoogleraar is kerkelijk recht KU Leuven


DS, 31-05-2008

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB