Ayatollahs in de politiek


De religieuze leider Ali al-Sistani kwam, zag en maakte een eind aan de vijandigheden in Najaf. Nico Van Dijck hoopt dat de VS lessen trekken uit de gebeurtenissen van eind vorige week. ,,De Amerikanen moeten dringend worden verlost van hun Iraans trauma.''


WAAR de regering-Bush en de onlangs geïnstalleerde Iraakse overgangsregering in faalden, is groot-ayatollah Ali al-Sistani in geslaagd: een akkoord bereiken met de opstandige sjiitische leider Moqtada al-Sadr en zijn militie, het Leger van de Mahdi. De religieuze leider Ali al-Sistani is een van de weinige groot-ayatollahs binnen de sjiitische tak van de islam en de enige in Irak. De sjiitische strekking onderscheidt zich voornamelijk van de soennitische variant inzake de opvolging van de Profeet Mohammed en de interpretatie van religieuze teksten. Beide verschillen hebben belangrijke politieke implicaties waaraan de internationale gemeenschap, de Amerikanen op kop, best wat meer aandacht zouden schenken als ze de relatieve rust in de Perzische Golf willen herstellen.

De opvolgingskwestie bepaalt rechtstreeks het belang van Irak en van de steden Najaf en Kerbala in het bijzonder voor de sjiieten. In tegenstelling tot de soennitische tak van de islam beschouwde de sjiitische versie oorspronkelijk de afstammelingen van de Profeet als hun religieuze leiders. Eén daarvan, de neef en schoonzoon van de Profeet, Imman Ali, ligt begraven in Najaf. Zijn tweede zoon, Imman Hoessein, verloor het leven in Kerbala. Beide steden zijn dus uitermate belangrijke plaatsen voor de sjiieten. Naast hun religieus-symbolisch belang hebben deze steden evenwel nog twee andere betekenissen.

Ten eerste garandeert de controle van de heilige plaatsen een niet te verwaarlozen hoeveelheid inkomsten uit dotaties van de gelovigen (Vaqf). De maatschappelijke situatie in Iran leert ons dat door een netwerk van liefdadigheidsinstellingen de Iraanse clerici een grote groep van de bevolking voor hun levensonderhoud van zich afhankelijk hebben gemaakt door een systeem van handouts of giften. Hierop hebben ze hun politieke machtsbasis gebouwd. Daarnaast worden deze middelen ook gebruikt voor de financiering van allerlei radicale groeperingen in het Nabije Oosten, onder meer voor de aankoop van wapens. Controle over deze steden betekent dus macht, veel macht, en het is belangrijk dat die in de juiste handen terechtkomt.

Ten tweede is voornamelijk Najaf de plaats die de doctrine van de sjiitische strekking bepaalt en waar toekomstige religieuze leiders hun opleiding genieten. Deze functie wordt op dit ogenblik waargenomen door de Iraanse stad Qom. Aangezien die vooral de vrij conservatieve Iraanse variant van het sjiitische geloof verkondigt, is het niet onbelangrijk dat Najaf zijn richtinggevende plaats opnieuw inneemt en de gematigde visie van ayatollahs zoals al-Sistani voorstaat. Als het religieuze leven in Najaf weer opbloeit, is het daarenboven zeer goed mogelijk dat ook vele vooraanstaande sjiitische leiders zullen afzakken naar Najaf en van daaruit vrij hun (toonaangevende) kritiek op het niet-verkozen gedeelte van het regime in Teheran kunnen uiten.

Om dit goed te begrijpen is het belangrijk te beseffen dat de religieuze status van de Hoogste Leider in Iran, ayatollah Seyed Ali Khamenei, gecontesteerd wordt door verschillende groot-ayatollahs in Iran, waaronder de groot-ayatollah Hoseynali Montazeri, sinds kort verlost van vijf jaar huisarrest. Door de gematigde sjiieten in Irak volop te betrekken bij het politieke bestuur van het land, kunnen de gematigde krachten in Iran, weliswaar onrechtstreeks, dus worden gesteund.

De interpretatiemogelijkheid van religieuze teksten bepaalt grotendeels het maatschappelijke uitzicht van de voornaamste staten binnen beide strekkingen: Saudi-Arabië en Iran als respectievelijk de belangrijkste soennitische en sjiitische staat. In de soennitische tak stoelen de rechtsbeginselen op de voornaamste religieuze teksten (de Koran en de Hadith) en op de consensus binnen een college van islamitische geleerden-juristen. Het gevolg hiervan is onder andere de minderwaardige positie van de vrouw in Saudi-Arabië en het ontbreken van enige vorm van inspraak in het bestuur voor iedereen buiten de koninklijke familie.

In de sjiitische strekking laat de praktijk van interpretatie (Ijtihad) toe de Teksten beter te laten aansluiten bij de maatschappelijke evolutie zonder daarbij de islamitische eigenheid te verliezen. De legitimiteit van de interpretatieve visie van de hoogste religieuze leiders (waaronder groot-ayatollah Ali al-Sistani) wordt niet gecontesteerd. Dit verklaart onder meer waarom de volgelingen van Moqtada al-Sadr toch de zijde van al-Sistani kozen. De legitimiteit van de jonge al-Sadr is trouwens voornamelijk gebaseerd op het aanzien van zijn vader, de vooraanstaande sjiitische leider Mohammed Sadiq al-Sadr, die aan het einde van de jaren negentig door het Iraakse regime werd omgebracht vanwege zijn politieke activisme.

De mogelijkheid tot interpretatie van eeuwenoude geschriften in het licht van hedendaagse maatschappelijke problemen is van niet te onderschatten waarde voor de politieke, sociale en economische veranderingen die landen zoals Irak en Iran momenteel doormaken. Wie denkt in beide landen een seculier regime kunnen installeren, desnoods met geweld, slaat er best de geschiedenis van Iran eens op na. Een van de redenen waarom de Iraanse revolutie van 1979 plaatsvond, was de aliënatie van de sjah met de islamitische beginselen van de Iraanse samenleving. De oprichting van een parlement en de totstandkoming van de eerste Iraanse grondwet (naar analogie met de Belgische grondwet!) aan het begin van de twintigste eeuw kwam er pas na druk van de meer liberale Iraanse religieuze leiders. Een decennium vroeger, in 1891, leidde een oproep van vooraanstaande clerici tot een nationale boycot die het einde van de tabaksconcessies aan de Britse Kroon betekende. Tot het begin van de jaren tachtig bleef de rechtstreekse tussenkomst van clerici in het politieke leven van Iran beperkt tot deze drie gebeurtenissen. Het is het monopolie van radicale geestelijken op de feitelijke macht in Iran dat al vijfendertig jaar lang leidt tot een scheeftrekking van het politieke bestel in autoritaire richting en de vervreemding van het regime met de internationale gemeenschap.

Een goed begrip van bovenstaande karakteristieken van het sjiitische geloof zal bijdragen tot een versnelde terugkeer van de rust in Irak en zal de duurzaamheid van het toekomstige regime ten goede komen. Als de Amerikanen daarenboven wensen dat de marionettenregering van Iyad Allawi enige legitimiteit krijgt, doen ze er best aan de feitelijke leiders van de bevolking, waaronder groot-ayatollah Ali al-Sistani, dichter bij het bestuur te betrekken. Dat vijf leden van de sjiitische gemeenschap wegliepen van de ondertekeningsceremonie van de voorlopige Iraakse grondwet, was dan ook een teken aan de wand. Men kan er toch niet omheen dat alleen de aanwezigheid van een tachtig jaar oude geestelijke, net terug uit London waar hij in behandeling was met hartklachten, massa's mensen mobiliseert en (voor de tweede keer!) door overleg een manifest gewelddadig conflict beëindigde.

De Amerikanen moeten dringend worden verlost van hun 'Iraanse trauma', waardoor ze iedere sjiitische leider als hun tegenstander beschouwen. Daarenboven is een vermenging tussen de islam en de politiek even gebruikelijk en historisch ingebed in Iran en Irak als dat met het christelijke geloof in de Verenigde Staten het geval is.

Nico Van Dijck

(De auteur is onderzoeker verbonden aan het Instituut voor Internationaal en Europees Beleid van de KU Leuven.)


30/08/2004 Nico Van Dijck

©Copyright De Standaard

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB