Martelen voor het goede doel - Hoe foltering en waterboarding cruciaal werden in de oorlog tegen terrorisme


Gesimuleerde verdrinking lijkt de laatste strohalm waaraan de regering-Bush zich vastklampt in haar poging genadeloos te lijken in de strijd tegen het terrorisme.


President George Bush pakt er graag mee uit dat de 'harde' ondervragingstechnieken al van in de eerste maanden na de aanslagen van 11 september 2001 resultaten opleverden. 'Terroristen hebben gepraat, ze hebben gezegd wat ze anders niet hadden verteld en dat heeft Amerikaanse levens gered.' Met die geredde Amerikaanse levens veegt de regering-Bush alle bezwaren over mensenrechten en internationale verdragen van tafel. Bush blijft waterboarding verdedigen als een ultieme ondervragingstechniek bij 'imminente dreiging'. Ook al zijn de perverse effecten van de folteringen het Witte Huis intussen zuur opgebroken en bleken veel 'resultaten' hoogst dubieus.

Het idee-fixe dat de strijd tegen het terrorisme niet zou lukken zonder foltering, schoot al meteen na de aanslagen van 11 september wortel. Al-Qaeda was geen conventionele vijand. De FBI en de CIA stonden onder enorme druk om resultaten te boeken. De eerste terreurgevangenen bleken taaie mannen, op wie de traditionele ondervragingstechnieken geen effect hadden. 'Niemand praat. De frustratie groeit', zei een topman van de FBI amper een maand na de aanslagen van 11 september in de Washington Post. In de LA Times liet een oudgediende van de CIA twee dagen later optekenen: 'Veel mensen zeggen dat we in de CIA iemand nodig hebben die weet hoe je vingernagels uittrekt.'

In de koortsige stemming van de 'absolute oorlog tegen het kwaad' toonden juristen, commentatoren en politici zich snel bereid om absolute principes in de balans te gooien. Waren mensenrechten niet verspild aan deze vijand? Oude wetten golden niet meer, preekte George Bush.

Al bij de eerste grote vangst ging de regering-Bush overstag. Op 11 november 2001 arresteerden Pakistaanse troepen in het grensgebied met Afghanistan een zekere Ibn al-Shaykh al-Libi. Hij stond hoog op de mostwantedlijst van de Amerikanen: hij leidde een trainingskamp voor Al-Qaeda in Afghanistan, waar verschillende terroristen waren opgeleid die in de VS aanslagen beraamd hadden, onder meer 9/11. Al-Libi werd de inzet van een forse strijd over de manier waarop topverdachten moesten worden ondervraagd.

De FBI had tot dan het alleenrecht op ondervragingen: het bureau paste zijn traditionele methodes op hem toe en Al-Libi scheen mee te werken. Maar voor de CIA ging het niet snel genoeg. De twist om de controle over de gevangene werd via de directies tot in het Witte Huis uitgespeeld. Bush besliste: de CIA krijgt hem.

Newsweek reconstrueerde het verschil in aanpak. De FBI las bij het begin van de ondervragingen al-Libi zijn rechten voor. De CIA knevelde hem, plakte een tape over zijn mond en zette hem in het vliegtuig naar Caïro. In Egypte voelde de CIA zich immers vrijer om 'overtuigender' methodes toe te passen. Voor hij in het vliegtuig werd gezet, zei de verantwoordelijke CIA-officier tegen hem: 'Je weet dat je naar Caïro gaat. Nog voor je daar arriveert, vind ik je moeder en neuk ik haar.'


Onbruikbaar relict

Ver weg van de brutale realiteit, in deftige kantoren in Washington, bereidden adviseurs de juridische rechtvaardiging voor die aanpak voor. De Conventie van Genève is een onbruikbaar relict, schreef Alberto Gonzales tijdens die opgewonden dagen in januari 2002. Gonzales was toen de juridische raadgever van het Witte Huis, hij werd daarna minister van Justitie. Nooit eerder zijn er oorlogen geweest waarin burgers willekeurig worden vermoord en waarin het nodig is om snel informatie te winnen, pleitte hij. 'Dit nieuwe paradigma maakt de Conventie van Genève en de strikte grenzen die ze oplegt voor het ondervragen van gevangenen, overbodig.' President Bush volgde zijn argument. Al-Qaedastrijders waren geen krijgsgevangenen.

Al-Libi werd tijdens de 'harde' ondervragingen een gewillige bron van 'informatie'. Hij wist wat zijn ondervragers wilden horen, en hij getuigde over chemische wapens en trainingskampen van Al-Qaeda in Irak. De harde ondervragingstechnieken leverden dus resultaten op: hij hielp Bush de inval in Irak te rechtvaardigen, en voedde de fameuze speech waarmee Colin Powell voor de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties een inval rechtpraatte met het argument van de verborgen massavernietigingswapens.

Maar Al-Libi vertelde niet alleen verzinsels. Hij leidde de Amerikanen ook naar Abu Zubaydah, een andere hoofdverdachte van Al-Qaeda. De Amerikaanse inlichtingendiensten beschouwden Zubaydah als de strateeg van Al-Qaeda, een kenner van zware wapens en mortieren, de rechterhand van Bin Laden, die rekruten screende en doelwitten uitkoos. Later moesten ze zijn belang wat temperen: hij bleek vooral de 'personeelsdirecteur' te zijn en de hotelier van de organisatie, die een reeks gastenverblijven openhield in Pakistan en Afghanistan. Zoekradars pikten zijn internetcommunicatie op, hij werd op 28 maart 2002 gearresteerd in een appartement in Pakistan.

Waren de zenuwen al gespannen over de ondervraging van al-Libi, dan groeide het strategieverschil tussen de inlichtingendiensten uit tot een open conflict over Abu Zubaydah. De manier waarop hij werd verhoord, de grenzen die de CIA bereid was te overschrijden en de steun die daarvoor kwam vanuit Washington, leidden tot een kantelmoment. Analisten zien het systeem van geheime gevangenissen, 'harde' ondervragingstechnieken en folteringen die de CIA daarna snel uitbouwde, ontstaan bij de keuzes die toen gemaakt zijn.

Zubaydah is een van de weinige gevangenen van wie de CIA nu openlijk toegeven dat ze hem hebben onderworpen aan waterboarding. Ze kunnen moeilijk anders, het staat geregistreerd op honderden uren tape. Of liever: het stond op tape, de tape is intussen vernietigd. De ophef over Abu Ghraib alarmeerde de inlichtingendienst over de kracht die folterbeelden hebben op de publieke opinie. In 2005 vernietigde de CIA alle video's. Toch is Abu Zubaydah een van die gevallen waarbij de enhanced interrogation techniques gerechtvaardigd waren omdat ze 'resultaten' hebben opgeleverd, zei president Bush tijdens een speech in 2006.

De New York Times heeft gereconstrueerd hoe die ondervraging precies verliepen. Toen de CIA Abu Zubaydah in handen kreeg, was hij bebloed en koortsig. Ze hadden hem uit Pakistan overgevlogen naar Thailand, hij was bij zijn arrestatie gewond geraakt door drie kogels. Zijn wonden infecteerden, zijn toestand ging snel achteruit, een chirurg werd overgevlogen uit een van de beste ziekenhuizen van de VS.

De FBI eiste ook nu het recht op om de verdachte als eerste te ondervragen. Ze gaven hem een bad en medische zorgen, vervingen zijn verbanden en spraken met hem in het Engels en in het Arabisch. Zubaydah begon te vertellen over Al-Qaeda.

Maar de CIA wilde zich affirmeren. Het agentschap had enkele dagen na 9/11 van president Bush de toestemming gekregen om niet alleen terreurverdachten te arresteren, maar ze ook gevangen te houden en te ondervragen. Ook al had de CIA amper ervaring met ondervragingen, en zeker niet van cruciale verdachten. De CIA vond dat Zubaydah te weinig vertelde aan de FBI, rekruteerde een eigen team, improviseerde 'overtuigender' ondervragingsmethodes, stuurde de FBI wandelen en ging zelf aan het werk. Binnen 35 seconden hadden ze hem aan het praten, pochte de CIA-agent die de leiding had over de ondervraging, eind vorig jaar.

Woedende FBI-agenten hadden een ander verhaal. Zubaydah, die nog zwak was door zijn verwondingen, werd in een kamer zonder matras of dekens opgesloten met de airco op koelkasttemperatuur, zodat hij blauw werd van de kou, hij werd met oorverdovende muziek of gewoon met lawaai bestookt en van slaap beroofd, en moest eindeloos blijven rechtstaan. De CIA geloofde dat Zubaydah afwist van een komende aanslag. Alle middelen waren daarom goed om hem te laten praten. De operatie was top secret. Zelfs de president werd, met zijn toestemming, in het ongewisse gelaten over de locatie van de CIA-gevangenissen waar Abu Zubaydah onder handen werd genomen.

Met de weken werden de ondervragingen harder. Maar toen het waterboarden begon, vond zelfs de CIA het te link, en begonnen ze de tapes om de twee dagen te wissen. Snel groeide de vraag om ook alle eerdere opnames te vernietigen. Want eind 2002 doken de eerste verhalen op over gevangenen die de dwangmethodes niet overleefden.


Folternota

De waterboarding van Abu Zubaydah zorgde voor zoveel nervositeit zowel bij de CIA als het Witte Huis omdat beleidsmakers én ondervragers juridisch sluitend ingedekt wilden zijn. Het agentschap herinnerde zich hoe het eind jaren zeventig de boter had gegeten voor schendingen van de mensenrechten die ze onder meer in Latijns-Amerika hadden begaan. Nu wilde het een uitdrukkelijke, schriftelijke toestemming. Ook vicepredisent Dick Cheney wilde zeker zijn dat hij nooit verantwoording zouden moeten afleggen. En veel ondervragers wonnen op eigen houtje juridisch advies in, schrijft Stephen Grey in het ijzingwekkend gedetailleerde boek Ghost Plane, The True Story of the CIA Torture Program. Die verzekering kregen ze, ook al voelden ze zelf ook wel aan dat ze onwettig bezig waren.

Een jonge rechtenprofessor van Berkeley, John Yoo, schreef in augustus 2002 een opmerkelijke nota met wettelijke argumenten waarom de ondervragers ongestraft hun gevangenen mogen pijnigen. Yoo was lid van het Office of Legal Council (OLC), een schimmig eliteclubje binnen het ministerie van Justitie. Het OLC verstrekt juridisch advies aan de hele regering en alle federale agentschappen. Hun advies is de facto bindend voor de federale agentschappen. De nota was trouwens geschreven op vraag van Alberto Gonzales, de juridische adviseur die zo snel de Conventie van Genève voorbijgestreefd had genoemd en die intussen minister van Justitie was geworden.

John Yoo schreef dat fysieke pijn veroorzaken alleen foltering is als de ondervrager tot doel heeft de organen te laten stilvallen of de dood te veroorzaken. De president mag ondervragers bovendien de toestemming geven om te folteren. En een in bedwang gehouden gevangene folteren kan gelden als wettelijke zelfverdediging als de nationale veiligheid op het spel staat. Folteraars die toestemming gekregen hebben van de president toch vervolgen, is ongrondwettelijk.

De folternota bleef, zoals alle adviezen van het OLC, geheim. Hij lekte uit na het Abu Ghraib-schandaal, en veroorzaakte consternatie alom. Nu heet hij, in de woorden van de huidige minister van Justitie, 'erger dan een zonde'.

Maar met de nota werd duidelijk dat Abu Ghraib geen accident was.

De mishandelingen waren de uitwas van een juridisch onderbouwde folterpolitiek. Het OLC trok de folternota in 2004 haastig weer in, maar schreef niet expliciet dat waterboarding onwettig was, en dus bleef de CIA gevangenen 'behandelen' met excessieve kou en warmte, slaapberoving, slagen op het hoofd, lawaai. Donald Rumsfeld keurde ook na Abu Ghraib verschillende versies goed van een lijst met 'harde' ondervragingstechnieken. Vicepresident Dick Cheney bevestigde in 2006 dat waterboarding een waardevolle ondervragingstechniek is, zoals president Bush dat nu doet.


Sere-training

De CIA moest een ondervragingsprogramma in 2002 uit het niets opbouwen. Ze raadpleegden hun 'partners' in Egypte, Israël, Saudi-Arabië, om een catalogus van 'methodes' op te stellen die geschikt zijn om Arabische en moslimgevangenen te laten praten, zei A.B. Krongard, de nummer drie van de CIA tussen 2001 en 2004, later aan de pers.

Het idee dat pijn en geweld tijdens ondervragingen meer opleveren, heeft een lange voorgeschiedenis binnen de Amerikaanse inlichtingendiensten. Maar de CIA haalde zijn inspiratie vooral bij de opleiding die de Special Forces zelf doorlopen. Een van de opleidingsonderdelen heet de SERE-training, of Survival, Evasion, Resistance and Escape Training. Special Forces krijgen enkele dagen een voorproefje van wat hun te wachten staat als ze gevangengenomen worden. Ze worden onderworpen aan waterboarding, slaapberoving, koude en warmte, vernedering, honger, excessieve stress, seksuele intimidatie, het verscheuren van de bijbel. Het blad The New Yorker heeft getraceerd hoe dezelfde ruwe ondervragingsmethoden zich verspreidden in een rist gevangenissen in Irak, Afghanistan en in bevriende landen als Egypte, Syrië of Jordanië. Abu Ghraib demonstreerde hoe gemakkelijk sadisme daarbij opspeelt. De hiërarchie zag geen reden om in te grijpen. Zoveel grijze zone is er met een officiële folterpolitiek.

Ondervragers improviseerden erop los bij veel minder bekende gevangenen. Een rapport in opdracht van de Intelligence Science Board besloot vorig jaar dat die 'harde' technieken amateuristisch zijn, gedemodeerd en onbetrouwbaar. De Amerikanen ondervroegen hun vijanden tijdens de Tweede Wereldoorlog op een gesofistikeerdere manier dan nu in Irak en Afghanistan, zei een van de experts. De mentaliteit in Irak en Afghanistan leek vooral geïnspireerd door hoe Jack Bauer het in de actieserie 24 aanpakt: alles is toegestaan want 'there is no time': de bom zal over een uur ontploffen.

Onvermijdelijk vielen daarbij al snel slachtoffers. In november 2002 vroor een Afghaan dood terwijl hij in zijn cel geketend was, in december 2002 stierven twee gevangenen in de luchtmachtbasis Bagram in Afghanistan, 60 kilometer ten noorden van Kaboel. Het ging niet eens over terroristen.

Onlangs ging in Los Angeles een documentaire in première, over de lotgevallen van één van die slachtoffers, de Afghaanse parttime taxichauffeur en landbouwer Dilawar (22). Hij werd op 1 december 2002 gearresteerd omdat soldaten in zijn taxi een gebroken walkietalkie vonden. Er was pas een aanslag gepleegd. Volgens zijn moeder was Dilawar nog nooit een nacht van huis weggebleven, laat staan dat hij als terrorist was opgeleid. Vijf dagen na zijn opsluiting lag hij dood in een isoleercel. Wellicht stierf hij aan verwondingen die zware slagen op zijn benen hadden veroorzaakt.

Hoe hij werd behandeld, blijkt uit de getuigenissen van andere Afghanen die samen met hem gevangen genomen waren. Ze moesten zich uitkleden terwijl vrouwelijke soldaten toekeken - voor hen een diepe vernedering. Over hun hoofd werd een kap getrokken, waardoor ze nauwelijks zuurstof kregen. Ze werden voortdurend geslagen en uit hun slaap gehouden. Iemand zei dat hij tien dagen rechtop had moeten staan tot zijn voeten zo gezwollen waren dat hij niet meer kon staan. Een andere was acht dagen lang met zijn handen boven zijn hoofd gebonden. Onafhankelijke onderzoekscommissies bevestigden later dat die methodes courant werden gebruikt in Afghaanse gevangenissen.

De meeste ondervragers hadden al door dat Dilawar geen terrorist was. Onderzoekers adviseerden dat 24 Amerikaanse soldaten zouden worden aangeklaagd. Uiteindelijk stonden er vijf terecht. Vijf andere Afghanen die met Dilawar in de gevangenis in Bagram zagen, werden vrijgelaten na meer dan een jaar opsluiting, onder meer in Guantánamo. Ze bleken onschuldig.


Ontwaken

Wat de CIA altijd vreesde, gebeurt nu: eindelijk keert het tij, de publieke opinie ontwaakt. Mensenrechtenbewegingen winnen het pleit, al blijft de regering semantische spelletjes spelen om het woord 'foltering' te vermijden. Het eigen hachje staat op het spel. Daarom komt er geen strafrechtelijk onderzoek naar waterboarding, zoals de Amerikaanse minister van Justitie Michael Mukasey vorige week zei. In november vorig jaar misliep Mukasey zijn benoeming bijna door de kwestie, zulk politiek dynamiet is het intussen geworden.

De CIA bande waterboarding in september en zegt dat ze de gesimuleerde verdrinking niet meer gebruikt hebben sinds eind 2005. Het leger verbood waterboarding in 2006, samen met een reeks andere 'dwangtechnieken', zoals naaktheid, een kap over het hoofd of schijnexecuties. Het Congres heeft zich tegen waterboarding gekant. Senator John McCain, favoriet om de conservatieve kandidaat voor het Witte Huis te worden, is een notoir tegenstander van foltering.

'De publieke opinie verandert zijn houding over foltering alleen omdat de mensen minder dreiging voelen', vindt John Yoo, de auteur van de folternota. 'Het succes waarmee deze regering aanslagen heeft voorkomen, keert zich nu tegen deze regering.'


DS, 16-02-2008 (Karel Verhoeven)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB