Atlas van Europese waarden / Wat ons bindt en verdeelt


In de crisis rond de Europese Grondwet is het onderwerp actueler dan ooit: Wat bindt Europeanen eigenlijk? De zojuist verschenen Atlas of European Values laat vooral verschillen zien; in het geloof en ook op andere terreinen. Turken zijn, in vergelijking met andere landen, erg intolerant.


Dat er over de kaart van Nederland diagonaal een strook loopt - van Zeeland via de Veluwe naar Groningen - die je de bible belt kunt noemen, waar de meest rechtlijnige christenen wonen, is vrij algemeen bekend. Maar hoe Europese landen onderling in hun opvattingen verschillen, daarover weten we veel minder.

Ooit geweten dat Hongaren en Letten er zeer van overtuigd zijn dat het levensgeluk van een vrouw ervan afhangt of ze moeder is, maar dat Finnen en Nederlanders dat het hartgrondigst apekool vinden? Om dat soort feiten gaat het in de Atlas of European Values (EVS), de atlas van Europese waarden.

Hoe het met die waarden staat wordt elke tien jaar gepeild met enquêtes (zie kader); de laatste keer was in 1999/2000. Tot dusver kwamen de uitkomsten terecht in sociologische publicaties. Het nieuwe aan de atlas is dat de gegevens nu voor het eerst in kaartvorm, en daarmee voor een groot publiek, beschikbaar zijn.

Dat de gegevens in de atlas inmiddels alweer een jaar of vijf oud zijn ziet de Tilburgse socioloog prof. dr. W.A. Arts, een van de roergangers van de European Values Study, niet als een bezwaar - gebeurtenissen als 11 september en de moorden op Fortuyn en Van Gogh ten spijt. ,,Waarden veranderen wel, maar meestal niet in een bestek van tien jaar. Natuurlijk zijn die drie gebeurtenissen van invloed, maar dat kon ook best vrij tijdelijk zijn.”

De invloed van actuele gebeurtenissen op wat mensen zoal van belang vinden, hun waarden, heet bij sociologen ’het periode-effect’. Dat effect is er wel, maar het is minder constant dan twee andere invloeden: die van iemands leeftijd (ouderen zijn minder radicaal dan jongeren) en iemands generatie.

Arts: „Je vormt je waarden tussen je vijftiende en je twintigste, en die neem je met je mee in de tijd. Wie in de jaren dertig zijn waarden vormde, zal dus nog altijd zuinig zijn; wie opgroeide tijdens de Tweede Wereldoorlog is nu vaak nog een beetje wantrouwend. Plotselinge, heftige veranderingen in iemands waarden komen niet zo vaak voor.” Arts: ,,Er zijn maar weinig Saulussen die opeens Paulus worden.’’

In 2008 wordt de Europeanen opnieuw naar hun waarden gevraagd - voor de vierde keer in 27 jaar. De atlas die dan verschijnt, zal voor het eerst laten zien hoe de waarden van Europeanen in de tijd zijn verschoven. In de nu verschenen atlas staan alleen de huidige, nationale verschillen.

Europa vormt qua waarden een bonte lappendeken, wordt al snel duidelijk. Premier Balkenende, die het voorwoord schreef (een eerder idee om oud-premier Lubbers te vragen sneuvelde: na de affaire rond seksuele intimidatie bij de Verenigde Naties leek hij niet langer de aangewezen figuur om iets over waarden te zeggen, vond de Universiteit van Tilburg), spreekt er verzoenende woorden over zoals „de krachten die ons binden, ondanks onze verschillen.” Maar als de kaarten in de waardenatlas iets duidelijk maken, dan is het de diversiteit binnen de abstractie die we ’Europa’ noemen.

Neem bijvoorbeeld het geloof. Dat Europa seculariseert is sinds langer dan vandaag bekend. Maar, blijkt uit het EVS, ruim de helft van alle Europeanen bidt, mediteert of contempleert minstens eenmaal per week. Drie van de vier Europeanen (maar slechts zes van de tien Nederlanders) vinden zichzelf ’een religieus mens’. In vrijwel elk land is de groep die zichzelf omschrijft als ’geen religieus mens’ kleiner. Wit-Rusland, Zweden en Engeland zijn daarop de uitzondering: daar noemt een meerderheid zichzelf ’niet religieus’. Mensen die zichzelf omschrijven als ’overtuigd atheïst’ vormen overal een kleine minderheid, maar komen nog het vaakst voor in Frankrijk - met Slovenië als tweede.

De zichzelf ’religieus mens’ noemende Europeanen verschillen onderling flink in de frequentie waarmee ze naar een kerk gaan, of hoe ze God zien. Nederland, België en Duitsland blijken niet het sterkst geseculariseerd: in onze regio gaat tussen de 37,5 en 50 procent van alle inwoners minstens eens per maand naar een kerkdienst. In landen als Zweden, Frankrijk, de Russische Federatie en Tsjechië doet maximaal 12,5 procent dat.

De trouwste kerkgangers wonen in Polen en Ierland: meer dan 75 procent van de Polen en tussen de 62,5 en 75 procent van de Ieren gaat naar de kerk; veruit de meesten wekelijks. ’Trouw naar de kerk gaan’ blijkt in de praktijk meestal samen te gaan met ’katholiek zijn’: van de landen waar protestantisme overheerst, gaat men alleen in Noord-Ierland wekelijks naar de kerk. In de andere voornamelijk protestantse landen, waaronder Nederland, gaat de grootste groep nooit.

Regelmatig naar de kerk of de moskee gaan is wel vrijwel overal een gewoonte van ouderen. Of er in een samenleving nu veel (Zuid-Europa) of weinig mensen (Noord- en West-Europa) naar de kerk gaan, meestal zijn het de 60-plussers die het doen. Uitzondering zijn Oost-Europa en Turkije, waar van alle jongeren (18-30 jaar) een kwart respectievelijk een derde regelmatig een dienst bezoekt.

Is geloof iets voor de dommen? In elk geval bestaat er wel een verband tussen opleidingspeil en religiositeit. Van de Europeanen met een hoge opleiding omschrijft slechts 62 procent zichzelf als ’een religieus mens’; van de laagopgeleide Europeanen ziet 75 procent zichzelf zo.

Protestanten zijn niet alleen een buitenbeentje als het gaat om kerkgang, maar ook wat betreft de baten van hun geloof. Moslims zeggen in groten getale ’ja’ (94 procent) op de vraag of ze kracht en troost uit hun geloof halen. Orthodoxen en rooms-katholieken zeggen dat niet zo massaal, maar toch: 83 respectievelijk 72 procent. Onder protestanten zegt slechts 52 procent dat zijn geloof kracht en troost biedt.

Ook het beeld dat men van God heeft, verschilt. In Nederland zijn niet zoveel mensen die geloven dat er een ’persoonlijke’ God bestaat - een God tot wie te bidden valt. Nederlanders horen tot de categorie Europeanen die zich het meest thuis voelen bij een omschrijving als „Er bestaat wel een soort van God, geest of levenskracht” - Nederland is dus een land van ’ietsisme’. En niet alleen Nederland. Fransen, Belgen, Denen en Zweden zien God ook zo. Maar in Duitsland gelooft de grootste groep in een persoonlijke God.

Er zijn ook terreinen waarin Europeanen veel meer op elkaar lijken. Neem bijvoorbeeld de kijk op kinderen. Er heerst grote overeenstemming dat een kind bij vader en moeder thuis moet wonen om tot een gelukkig mens op te groeien - in grote delen van Europa staat meer dan 87 procent van de mensen achter die stelling, en nergens komt de steun onder de vijftig procent.

Maar zodra het gaat over de emancipatoire kant van ’kinderen hebben’, dan lopen er direct weer duidelijke scheidslijnen over de Europese kaart. Moet een vrouw kinderen hebben om zich vervuld te voelen? In Nederland zegt maar 8 procent op die vraag ’ja’. In Letland is dat 90 procent. Zo ook met het vaderschap. Vader zijn is niet essentieel om een gelukkig mens te zijn, vindt in Groot-Brittannië en Nederland een meerderheid. Opnieuw zijn de Letten en de Hongaren dat heel erg met hen oneens.

Tolerantie is een waarde waar Europeanen aan zeggen te hechten - maar het onderscheid met onverschilligheid is moeilijk te maken. In het EVS moest de vraag ’Naast wie zou u niet willen wonen?’ verhelderen hoe tolerant iemand is. Of, preciezer, jegens wie iemand tolerant is, want je kon kiezen uit 12 pispaaltjes: van ’criminelen’ tot ’mensen met een groot gezin’.

Helaas hebben de makers van de waardenatlas de antwoorden op die vraag (op één uitzondering na) niet per land weergegeven, maar gegroepeerd per regio. Zo is dus wel duidelijk dat in West-Europa een kleine minderheid niet naast een Jood zou willen wonen, maar wordt niet duidelijk of dat sentiment in bijvoorbeeld Duitsland misschien sterker of minder sterk leeft dan in bijvoorbeeld Denemarken.

Alleen over Turkije wordt apart vermeld hoe daar de voor- en afkeuren voor een buurman liggen. Turken blijken van vrijwel iedere buitenbeen een vrij massale afkeer te hebben - massaler dan in West- of Noord-Europa.

In West-Europa wil bijna 60 procent van de mensen liever niet naast een drugsverslaafde wonen; in Turkije is dat ruim 90 procent. Nummer twee op de topdrie van ongewenste buren is in West-Europa ’een zware drinker’ (met 50 procent weerstand) en in Turkije ’een homoseksueel’ (met 90 procent).

Nummer 3 op de afkeer-topdrie is in West-Europa ’een zigeuner’ (met ruim 30 procent) en in Turkije ’een zware drinker’ - maar die afkeer is, met bijna 90 procent, opnieuw veel massaler dan in West-Europa. Het bezwaar tegen een buitenlandse werknemer als buurman leeft in Turkije (met 47 procent) ook veel sterker dan in West-Europa (ruim 10 procent). Een moslim als buurman, daar zitten ze in Turkije - allicht - totaal niet mee. In West-Europa zit zo’n 15 procent daar wel mee.

Is Europa moreel gezien een huis in verval? Om daar helderheid in te krijgen moesten de deelnemers over een lange lijst van 18 omstreden onderwerpen, variërend van zwartrijden in het openbaar vervoer tot euthanasie en homoseksualiteit, zeggen hoe ’gerechtvaardigd’ ze het vinden.

Dat in Nederland en Zweden het minst bezwaar bestaat tegen euthanasie en homoseksualiteit verbaast vast niemand; dat IJsland nummer drie staat op de topdrie voor homotolerantie is verrassender, net als het weetje dat homohaat binnen Europa het sterkst leeft in Hongarije, Albanië en Montenegro.

Van de 44 onderzochte landen wordt homoseksualiteit in maar 15 landen min of meer ’gerechtvaardigd’ geacht. In de 29 andere dus niet. Over euthanasie zijn de gemoederen iets gelijker verdeeld: in 19 landen is de stemming vrij positief, in 25 is die negatief.

„Misschien tot veler verrassing: de resultaten wijzen uit dat in alle Europese landen strikte morele regels gelden”, schrijven de makers van de atlas. „Dat geldt met name voor wetsovertredingen, maar zelfs echtscheiding - dat over geheel Europa nog het sterkst gerechtvaardigd geacht wordt - wordt maar in de helft van de gevallen geaccepteerd.”

Bovendien tolereert Europa, áls het tolereert, niet bepaald gul: op een schaal van 1 tot 10 blijft de tolerantie erg vaak onder de 3. De onderzoekers verbinden daar niet de conclusie aan dat Europa helemaal niet zo’n tolerant werelddeel is.

In plaats daarvan schrijven ze: ,,De enige gerechtvaardigde conclusie is dat er in Europa geen moreel verval is. Als zodanig kan de toename van de criminaliteit dus niet verklaard worden uit losser wordende morele normen.’’

Atlas of European Values, Uitgeverij Brill, Leiden. ISBN: 9004144609, 140 pagina’s, 200 kaarten, euro 136,75




Flexwet maakt waardenonderzoek peperduur

De European Values Study (EVS) bestaat al een paar decennia. Het is een erfenis van de Tilburgse socioloog R.A. de Moor, die zich samen met vakgenoot Kerkhofs uit Leuven afvroeg hoe Europa zich verder zou ontwikkelen wanneer, enerzijds, de onderlinge samenwerking sterker werd maar, anderzijds, het geloof aan bindende kracht verloor.

Komt er voor dat geloof iets anders in de plaats? En wat dan? Onder andere de Duitse bisschoppenconferentie zag er wel iets in onderzoek te laten doen en had er geld voor over. De EVS stamt dus uit de katholieke traditie.

Het eerste EVS-onderzoek werd gedaan in 1981; de tweede keer was in 1990. De jongste keer was in 1999/2000. Elke keer was het aantal onderzochte landen groter. In 1981 gingen de enquêteurs alleen in de toenmalige twaalf EU-lidstaten op pad. In 1990 deden ook de Scandinavische landen en Oost-Europa mee. De laatste keer deden 34 landen mee; van IJsland tot Oekraïne en van Malta tot de Russische federatie.

Het procédé van het onderzoek is elke keer, en in ieder land, hetzelfde: zo’n 1000 inwoners van een land krijgen een uur lang van een enquêteur een serie vragen over gezin, werk, religie en samenleving - onderwerpen waarnaar je niet even snel telefonisch informeert. Maar die enquêteurs maken het onderzoek ook duur.

„De Flexwet is dodelijk voor sociaal-wetenschappelijk onderzoek”, zegt prof. dr. W. Arts, de Tilburgse socioloog die De Moors werk sinds diens dood in 1991 voortzet. Door de Flexwet zijn de kosten van een enquêteur in Nederland explosief gestegen.

„In Bulgarije kostte het EVS in 1999/2000 al 10000 dollar, hier in Nederland kostte het bijna tienmaal zoveel”, zegt Arts. „Voor dezelfde vragen, in dezelfde tijd. Door de Flexwet gaat het in Nederland nu zo’n 300000 dollar kosten. Dus zinnen we nu op andere methodes. Maar dat is niet eenvoudig. Geen hond wil een uur aan de telefoon zitten met een enquêteur; en hoe representatief zijn gezinnen die een pc met adsl-aansluiting hebben?”

Hoe onzeker de toekomst van het EVS ook moge zijn, Arts is overtuigd van de waarde. „Historici zullen ons in de toekomst erg dankbaar zijn. Hoe langer je dit onderzoek volhoudt, des te interessanter het wordt. Alleen al een verandering als deze: in 1981 zat er een vraag in over de betekenis van de Tien Geboden. Die vraag hoef je tegenwoordig niet eens meer te stellen. ’De tien wat?’, zeggen de mensen nu.”

Uit het EVS is een tweede onderzoek voortgekomen: de World Values Survey (WVS), dat eveneens om de tien jaar wordt gehouden (maar telkens halverwege twee EVS-onderzoeken) en dat kort gezegd ’de rest van de wereld’ beslaat.

Roerganger daarvan is de Amerikaanse socioloog Ronald Inglehart. Die bestreed twee jaar geleden met het WVS in de hand het gedachtegoed van Samuel Huntington (in ’The Clash of Civilizations’), die stelt dat islam en democratische waarden niet samengaan.

Dat is maar half waar, betoogt Inglehart. Er is wel een culturele scheidslijn die het Westen en de islamitische (en orthodox-christelijke) wereld verdeelt - alleen gaat die niet over democratie, maar over seks.

Daar zit volgens socioloog Ronald Inglehart de werkelijke kloof. Moslims en ’het Westen’ willen beide democratie, maar denken zeer verschillend over echtscheiding, abortus, de gelijkheid der geslachten en homorechten.


Trouw, 24-06-2005

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB