Een verhaal is altijd gelogen


Het creationisme op het leerplan zetten helpt jongeren niet weerbaar te worden tegen bijgeloof. Hen leren omgaan met metaforen wel. Marc Reynebeau stelt dat het katholieke erfgoed in dat kritische denken een bijdrage kan leveren.


Op mijn middelbare school gaf de leraar godsdienst, een priester, ons de keuze. Ofwel geloofden we het verhaal van Adam en Eva. Ofwel - en de man scheen deze optie fel aan te moedigen - aanvaardden we de evolutietheorie vanuit de idee dat een Opperwezen heel dat spel in gang had gezet. Kortom, de big bang als de boem paukeslag van God.

Ik vond het een rare paradox om in zo'n cruciale kwestie zo vrijblijvend te mogen kiezen. Pas nadat ik Max Wildiers had gelezen, begreep ik dat de paradox niet zo paradoxaal hoefde te zijn. (Wie kent Max Wildiers nog? De Standaard der Letteren uitvinden was nog het minste van wat hij deed.)

Het bijbelverhaal is tenslotte wat het woord zegt: een verhaal, dus literatuur of poëzie, geen wetenschappelijk exposé. De auteurs ervan probeerden met hun beperkte kennis een ontzettend complexe kwestie in taal uit te leggen, als antwoord op diepe existentiële vragen. Ze gebruikten daarvoor de vorm waarin de taal zich het treffendst manifesteert: in een verhaal, met middelen als beelden, vergelijkingen of metaforen.

Maar is literatuur ook 'waar'? Natuurlijk niet. De waarheid van literatuur bestaat alleen binnen de tekst. Verder liegen schrijvers bij het leven. Maar wat ze schrijven komt wel uit het leven, verwijst ernaar, zegt er iets over en verhoogt het begrip ervan. Maar waarheid? Nee. Met Jules Verne krijg je ook geen raket naar de maan.

Maar dat maakt Verne daarom niet minder het lezen waard. Waarheid is alleen geen gepast criterium om de waarde van de literatuur aan af te meten. Waarheid reproduceert alleen maar het bekende en het zichtbare. De kunst is echter het terrein waarop de metafoor ruimte biedt om het bestaande te verdiepen en nieuwe betekenissen te geven of om gedroomde hypothesen te toetsen. Zoals de religie ermee haar zingeving kan formuleren.

Het Amerikaanse christenfundamentalisme heeft nu, kennelijk met veel lobbygeld, een nieuwe aanval op de evolutietheorie ingezet. Het creationisme en zijn wat meer gesofisticeerde broertje van het intelligent design beweren nu dat we de Bijbel dan toch niet als metaforisch verhaal, maar als waarheid moeten lezen.

Het debat daarover laaide laatst flink op, ook in deze krant. Laten we deze hokuspokus-theorieën maar als afgeserveerd beschouwen. Ik kom wel even terug op de aanleiding daarvoor, de kritiek van Luc Van den Brande en Cathy Berx (beiden CD&V) op een rapport van de Raad van Europa dat ferm de verdediging van de wetenschap opnam tegen het creationisme.

Beiden voelen zich met hun kritiek slecht begrepen, alsof ze straks ook nog astrologie en ingewandlezen op school zouden willen invoeren. De Franse socialist Guy Lengagne, auteur van het rapport, noemde Van den Brande echter 'een fundamentalist', 'de meest ultraconservatieve die hier rondloopt', 'een politicus onwaardig'.

Het laat zich raden wat Van den Brande en Berx eigenlijk bedoelden. Zij willen in het onderwijs, zeker in de les godsdienst, ruimte laten voor de metafysica, voor een opperwezen - vreemd genoeg had Van den Brande het (in slecht vertaald Engels?) over 'een creator'. Dat is zeer legitiem, hoe triest hun argumenten ervoor ook uitvielen.

Het onderwijzen van de evolutietheorie in verband brengen met indoctrinatie, zoals Van den Brande deed, getuigt van radeloosheid. Begrip vragen voor een of ander soort gematigd creationisme, is zelfs helemaal een zwaktebod, zeker als de katholieke traditie ter zake toch al lang intellectuele reuzen als Teilhard de Chardin of Max Wildiers heeft voortgebracht.

En niet alleen katholieken zouden wel varen bij meer aandacht voor kunst, religie en andere vormen van verbeelding in het onderwijs. Dat lijkt nu in de ban van op enge waarheden gerichte waarden als meetbaarheid, praktisch nut of geldgewin. Dat zoiets obscurantistisch als het creationisme gehoor kan krijgen - gelukkig nog niet in de klas - is net het gevolg van onvoldoende vertrouwdheid met bepaalde mentale en talige vaardigheden. Het inzicht in de metafoor is daar maar één van.

Tot en met formateur Yves Leterme mocht ervaren dat culturele vaardigheden geen luxe zijn, toen hij laatst zogezegd beweerde dat Franstaligen te dom zijn om Nederlands te leren. Had hij dat gezegd? Ja. Maar toch was die uitspraak waarheid noch leugen. Het was ironie, een stijlfiguur die drijft op betekenisverschuivingen, op het iets anders zeggen dan men eigenlijk bedoelt en wat net daardoor duidelijk wordt. Althans voor de goede verstaander. Door het gebrek aan vertrouwdheid met de ironie groeide Letermes uitspraak echter uit tot een gigantisch misverstand dat hem tot vandaag achtervolgt.

Culturele vaardigheden hebben onder andere de verbeeldingskracht tot inzet, de zin voor creativiteit, nuance, empathie, relativering of gevoeligheid voor context. Ze scherpen het vermogen aan tot het mentaal omgaan met verschuivingen en verschillen in betekenissen en voor het denken in etages, al die domeinen waarop doctrinaire waarheden niet kunnen bestaan, waarop één plus één niet noodzakelijk twee is.

Er zijn dus terreinen denkbaar waar die optelling inderdaad een andere som oplevert, in de metaforiek bijvoorbeeld. Maar dat wil niet zeggen dat we beter vergeten dat één plus één wel degelijk twee is, bijvoorbeeld als we boodschappen doen, of als ingenieurs van de Nasa een raket naar de maan schieten. Want die som is wel degelijk twee. Tenzij het ironisch is bedoeld.

Marc Reynebeau is redacteur bij De Standaard


DS, 21-08-2007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB