Ridder tegen dwaasheid en domheid

V.S. NAIPAUL


Onbevooroordeeld en geheel naar waarheid, zo heeft V.S. Naipaul, de gigant van de Engelse literatuur, de laatste halve eeuw de wereld beschreven. ,,De buitenstaander heeft het voordeel van de helderheid. Hij ziet altijd meer.''


DE schrijver V.S. Naipaul (74) is de wereld rond gereisd om hem te beschrijven. Als grand old man van de wereldliteratuur reist hij nu, bij een zeldzame gelegenheid, om te vertellen hoe hij dat gedaan heeft. Zo kwam Sir Vidia, geridderd en gelauwerd met de Nobel- en veel andere prijzen, naar Brussel, als ster van het Indiafestival van Bozar.

Het oeuvre van Naipaul bewijst de kracht van woorden. Toen Naipaul begin jaren zestig naar India reisde, was de concrete, tastbare wereld van de nieuwe natie, een subcontinent groot, nog amper beschreven. Nog altijd kan het land voor zijn zelfbegrip niet om de boeken van de buitenstaander V.S. Naipaul heen.

Naipaul heeft over Uruguay en Argentinië geschreven, over de VS en over Congo, hij schreef twee belangwekkende en profetische boeken over de opkomst van de islam in Zuidoost-Azië en over het fanatisme van de nieuwe bekeerlingen. Maar zijn boeken over India bezitten een ongeëvenaarde intensiteit. Zoals in zijn vijftien romans staat in die boeken ook Naipaul zelf op het spel.

In India probeert Naipaul zichzelf te begrijpen. Hij werd in 1932 geboren in Trinidad, zijn grootvader was uit India geïmmigreerd. Daar, aan de andere kant van de wereld, op een klein eiland voor Zuid-Amerika, bracht hij een Indiase kindertijd door in een gesloten familiewereld, beschut door hindoerituelen en oude Indiase objecten. Toen hij op zijn achttiende een studiebeurs won en voor een onbeduidend bestaan in Trinidad wegvluchtte naar Oxford, maakte hij de reis die zoveel intellectuelen uit het Britse Empire maakten: van de Nieuwe naar de Oude Wereld, van de marge naar het centrum. Hij werd in Londen een man zonder wortels.

,,Ik voelde me in Trinidad een deel van de Oude Wereld. Niet van de Nieuwe Wereld'', zegt hij nu, terugkijkend. ,,Maar ik voel me geen Europeaan. O nee, helemaal niet. Ik ken het Europese gedachtegoed zeer goed. Maar je moet niet het ene zijn of het andere. Je kunt vele dingen tegelijkertijd zijn.''


Schok

Zo'n man, die zich heeft uitgerust met een scherp intellect en met een grote kennis, is uitstekend uitgerust om de vele werelden te begrijpen. In India, A Million Mutinies Now (1990), zijn derde reisverslag uit India, herinnert Naipaul zich hoe hij in 1962 voor het eerst uit Londen naar India reisde: per boot en trein naar Venetië, vandaar met de boot naar Athene, en dan met nog een andere boot door de Arabische wereld, met stops in de haven van Alexandrië, in Afrika, en daarna almaar verder naar het oosten.

In Bombay wachtte de schok van India. Hij begon te reizen in een ander tijdperk. Hele continenten waren zich aan het losworstelen uit de koloniale greep. Naipaul werd een expert in wat hij omschreef als 'half gevormde maatschappijen'. Het oerwoud lag daar nog op de loer lag om alles opnieuw te overwoekeren. Naipaul keek met meedogenloze scherpte naar de halfbakken revoluties en de valse retoriek waarmee die pril ontvoogde naties zichzelf in de voet schoten. In slachtoffers schuilen beulen. Naipaul werd de unieke getuige van een wereld in de kering.


Precisie

Er is een zekere vermoeidheid geslopen in de manier waarop Sir Vidia spreekt. Interviews met Naipaul zijn een beproeving. Ook in Brussel houdt hij het spannend. Hij blijft stug. En als hij toch op dreef raakt, waarschuwt zijn vrouw, de veel jongere Nadira Alvi: ,,Pas op, het is de pers, dear. '' ,,Precies, ze leggen me dingen in de mond'', knort Naipaul.

Maar de grote zorgvuldigheid is gebleven. Met ijzingwekkende precisie drukt Naipaul zich uit, in een Engels dat uit een betere wereld komt, en uit een andere tijd. Wie Naipaul hoort spreken, kan hem niet meer lezen zonder de echo van zijn dictie te horen. Het is verbazingwekkend hoe Naipaul spreekt zoals hij schrijft: compact, glashelder, met spijkerharde standpunten en ijzingwekkend scherpe oordelen.

Hem is niet overkomen wat andere Indiërs is overkomen die de tussenwereld tussen Oost en West zijn gaan bewonen: het zijn papegaaien geworden. ,,Rapporteer niet passieloos over kleine geïsoleerde rampen'', maant hij hen aan in Een domein van duisternis (1964), zijn eerste Indiaboek. ,,Word boos. Word opgewonden. Word bezorgd. Probeer alles wat je zegt toch te verbinden. Zoek er een patroon in, hoe bevooroordeeld ook.''

Hij heeft zich aan zijn eigen les gehouden. Van Naipaul krijg je geen halfslachtige pap. Sir Vidia heeft de wereld gezien, hij heeft geluisterd, gelezen en geleerd en heeft zijn oordelen geveld. Sir Vidia doceert. Wie er anders over denkt, is een onwetende en een dwaas.


Cocon

Zijn grootvader migreerde uit een godvergeten dorp in de Gangesvlakte naar de andere kant van de wereld, maar heeft nooit gekeken naar de nieuwe wereld waarin hij terechtkwam. Hij leefde gewoon verder in zijn India.

,,Ik ben sterk met het idee opgegroeid om de dingen buiten te houden'', analyseert Naipaul. Zijn kinderjaren bracht hij door in de cocon van een geïsoleerde migrantenfamilie. Met de buurman van zijn oma, een oude moslim met een grijze baard, heeft hij niet één keer gesproken, herinnerde hij zich later verwonderd.

,,Maar toen ik zes of zeven was, zijn we naar Port of Spain verhuisd, en daar is het omgeslagen. In de hoofdstad begon ik de wereld te absorberen. Maar ik was gereserveerd. Ik had een idee van mijn eigenwaarde. Daardoor ben ik niet zomaar alles gaan omarmen uit het loutere plezier van het omarmen.''

Het tekent Naipauls brahmaanse houding. Het is de plicht van de schrijver om te kijken, te onderzoeken en zich bewust te worden. Naipaul is een meester in de beschrijving van het detail dat een hele scène reliëf geeft. Maar altijd van een afstand, immer de gereserveerde buitenstaander.

,,Zo moeten schrijvers in vreemde landen werken'', vindt hij. ,,Ze moeten binnentreden. Je treedt maatschappijen binnen door de geest scherp te houden en helder te zien wat je voorgeschoteld wordt. De buitenstaander heeft het voordeel van de helderheid. Hij ziet altijd meer. Maar hij moet onbevooroordeeld zijn. Mensen hebben meestal veel boeken gelezen voor ze ergens naartoe gaan. Hun geest is beneveld door wat ze gelezen hebben. Het is vaak beter om niets te weten. Zo zie je de absurditeit waarmee je geconfronteerd wordt nog scherp en onverbloemd.''

Het is een verre echo van een verwijt dat een zakenman Naipaul in 1962 voor de voeten wierp toen hij voor het eerst voet aan land zette in Bombay: ,,Jullie oordeel over India staat al vast voor jullie in dit land aankomen. Jullie hebben de verkeerde boeken gelezen.'' Naipauls oeuvre lijkt het lang uitgesponnen antwoord op dat verwijt.

Maar gaat zijn methode nog wel op? Kunnen schrijvers nog altijd de wereld instappen en die proberen te begrijpen, ook op plekken waar mensen zich opblazen uit religieus fanatisme?

,,Dat zijn zeer eenvoudige mensen'', protesteert Naipaul. ,,Ze hebben zeer eenvoudige ideeën. Ten tijde van de Bosnische oorlog hoorde ik op de BBC-radio een citaat van een ongeletterde migrant die ging strijden met de vreselijke Albanezen van het Kosovaarse Bevrijdingsleger - in de ogen van de pers waren dat toen de helden. Je kunt niet verliezen, zei hij. Je helpt de zaak, en als je sterft, ga je naar het paradijs. Dat is overigens een goede definitie van terrorisme. Je kunt niet verliezen als je jezelf opblaast.''

Met zulke meningen is verder geen intellectuele discussie meer mogelijk, geeft Naipaul toe. De pers mag zulke simplismen dan ook niet uitzenden of drukken. ,,De journalist had het harder in twijfel moeten trekken. Als de reporters elk dwaas idee luchten, wegens multiculturalisme en zo, dan wordt dat soort dwaasheden deel van de algemene gedachtewereld.''


Parasitair

Naipaul is gevormd door de koloniale wereld. De Indiase migrant uit Trinidad woont in een cottage in Wiltshire met een rozentuin, bebloemde sofa's en aquarellen van paarden en van ruïnes aan de muur. Spreek hem niet van de glamour van de kosmopolitische emigré die Salman Rushdie bezingt, en in Rushdie's voetspoor een generatie van postkoloniale schrijvers. Suggereer vooral niet dat hij als Indiase migrant uit Trinidad een product is van het multiculturalisme.

,,Multiculturalisme is een heel slecht idee, een heel erg links idee. Het is erg vernietigend voor de mensen die het verondersteld wordt te beschermen. Veel migranten plooien zich naar de wet om toch te kunnen blijven. Tegelijkertijd willen ze geen deel uitmaken van de cultuur. Ik vind dat vreselijk en parasitair. Het vergroot hun achterstand. De mensen die het hardst willen blijven, doen het slecht op school. Ik weet niet waarom ze gemigreerd zijn. Alleen om betere moskeeën dan kerken te bouwen?''

,,Dat multiculturalisme moedigt mensen aan om te blijven zoals ze waren. Je moet je als migrant niet assimileren, je moet leren te begrijpen. Je probeert uit te zoeken door welke nieuwe wereld je omringd wordt. Je kunt de wereld niet buitensluiten. Dat is wat vele primitieve mensen onder de migranten doen in Engeland. Ze leven op hun heel kleine eilandjes. Verder weten ze niets, en ze zijn zeer trots op hun onwetendheid.''

Is er dan te veel migratie geweest? ,,Wel, ja. Je moet zeer zorgvuldig zijn over wie je binnenlaat in je land. Eigenlijk willen ze allemaal een verblijfsvergunning. Ze hebben de wet van het gastland nodig, en de economie, en de democratische regering, maar ze willen niet de beschaving van het gastland. Ik noem ze paracitizens . Een parasiet is iemand die aan een levend organisme hangt en zich voedt zonder zelf bij te dragen. Ze zijn al te zeer aangemoedigd.''

Sir Vidia raakt op dreef. Nog meer dwaze ideeën rijgt hij aan zijn lans. Zoals kritiek op de Indiase kastenmaatschappij, die hij in zijn eerste boek over India aanwees als de motor van inertie. ,,Kaste is eigenlijk een goed idee. Mensen begrijpen het niet. In slechte tijden hield kaste het land draaiende. Het is een idee van broederschap.''

Of zoals kritiek op de Engelse kolonisatie: ,,De Britten waren zeer goed voor India. Ze gaven heel veel terug.

Alle instellingen die nu werken, het respect voor de wet en voor vormen, het is allemaal Brits. De Britten brachten dat niet omdat ze van India hielden, maar omdat ze nu eenmaal zo werkten.'' Naipaul is veel subtieler en delicater in zijn boeken dan in zijn interviews, zullen wel meer lezers noteren.


Journalistiek

,,Toen ik begon te schrijven, dacht ik dat ik alleen fictie zou schrijven'', zei Naipaul in zijn lezing voor Bozar. ,,Een schrijver van de verbeelding leek mij het nobelste. Maar na een paar boeken merkte ik dat mijn materiaal - dat me door mijn achtergrond is aangereikt - die ambitie niet zou ondersteunen.''

Naipaul wilde schrijven over zijn ervaring van migratie en tussenwerelden en over te ongevormde maatschappijen. En dat gaat niet in een roman, vindt hij. De roman is daarvoor te 19de-eeuws, te rigide en stereotiep. ,,In een roman over bijvoorbeeld Somalië gaan primitieve volken zich dan gedragen zoals de personages uit een roman van George Elliott. Dat is natuurlijk verkeerd.'' Het heeft hem al heroïsche discussies opgeleverd met schrijvers die de roman tot veel meer in staat achten.

Kijken, ondervragen, rapporteren, het is de beste werkwijze van de journalistiek. In de journalistiek kan hij dan toch nog wel vertrouwen hebben?

,,Sommige journalistiek heeft veel tijd nodig, vergt een grondige manier van kijken. Eigenlijk is het geen journalistiek meer. Journalistiek geeft je het dagelijks nieuws. Dat is triviaal. Daar heb ik geen vertrouwen in, really , zoals ik ook weinig vertrouwen heb in de academische aanpak. Ik ben naar Java geweest, de laatste keer in 1995: de onderstroom van fundamentalisme was aan het kolken en zou weldra uitmonden in geweld. Academici uit de VS schreven toen dat de islam geen monolithische religie was, dat er ook humane uitingen waren, zoals op Java. Kort daarop begonnen op Java de bommen te ontploffen. Veel Amerikaanse buitenlandse politiek is gebaseerd op slechte academische boeken. Ze proberen zo graag andere culture te beoordelen volgens hun eigen cultuur.''

Ach, de onwetendheid, zucht Naipaul. ,,Iemand kan beslissen om met vaste hand een eind te maken aan wat in achterlijke landen aan de gang is. Dat wordt geen conflict, dat wordt vrede. Dat heet pacificatie.''

Onthul ons, sir Vidia, wie, hoe, wat? De Nobelprijswinnaar haalt adem, zet aan over sancties, maar zijn vrouw waarschuwt. En Naipaul bromt: ,,Meer kan ik daar niet over zeggen.''


DS, 11-11-2006

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB