Kunst voert ons naar de rand van het denken


Is kunst schone schijn of laat kunst een andere waarheid aan ons verschijnen? Volgens kunst- en cultuurfilosoof Thijs Lijster dat laatste. Kunst kan ons wereldbeeld doen kantelen, maar ons ook wijzen op de grens van het denken. “Voor schilderijen van Mark Rothko barsten mensen soms in tranen uit.”


Thijs Lijster herinnert zich nog dat hij voor het eerst langs het kunstwerk ‘The Monument’ liep. Dat was begin dit jaar, in zijn woonplaats Zwolle. Het bronzen standbeeld van beeldhouwer Joep van Lieshout was net met een takel voor museum De Fundatie neergezet.

‘The Monument’ bestaat uit een steigerend paard en drie abstracte personen. Eentje zit op het paard en staat op het punt een ander de hersens in te slaan met een knots, de derde ligt levenloos over de sokkel gebogen met een opengereten bovenlichaam. “Dit werk laat zien dat kunst je wereldbeeld kan kantelen”, zegt Lijster, universitair docent kunst- en cultuurfilosofie aan Rijksuniversiteit Groningen. “En een gekanteld wereldbeeld gaat hand in hand met een nieuwe waarheid.”


Wat gebeurt er dan als je naar dit beeld kijkt?

“Het werkt als een soort lens: het zet alle andere ruiterbeelden in een ander licht. Iedereen loopt weleens lang een klassiek ruiterbeeld, van een koning of veldheer die als een held statig op zijn paard zit. Van Lieshout geeft een draai aan dat klassieke beeld en toont diezelfde held in al zijn barbarij. Achter elk ruiterbeeld gaat heel wat geweld schuil, laat hij hiermee zien.”

“Vaak kennen we de grote ‘helden’ uit veldslagen, maar blijft het bloed dat voor die heldenstatus is vergoten buiten beeld. Denk aan de huidige discussies over de standbeelden van Leopold II, die een zeer gewelddadig koloniaal bewind voerde, of aan het beeld van slavenhandelaar** Edward Colston dat vorige week in Bristol in de haven werd gegooid bij een antiracismeprotest. Toen ik Van Lieshouts beeld zag, moest ik denken aan een uitspraak van filosoof Walter Benjamin: ‘Elk document van cultuur is ook een document van barbarij.’ Dit kunstwerk toont een andere kant van onze geschiedenis, wat kan leiden tot een andere ervaring van de realiteit. Kunst kan er zo voor zorgen dat je anders naar de wereld om je heen gaat kijken.”


Kan een geschiedenisboek hier niet net zo goed voor zorgen?

“Kunst werkt op een andere manier dan woorden. Van Lieshout heeft zijn figuren niet voor niets geabstraheerd; ze zouden iedereen kunnen zijn, ook de toeschouwer. En in één blik laat hij ons de achterkant van onze geschiedenis zien en misschien ook voelen. Dat heb je niet bij een boek.”


Het beeld weerspiegelt de wereld wel vanuit een bepaald perspectief.

“Ja, en de vraag is dan: wiens waarheid drukt kunst uit? Vroeger was kunst vooral een propagandamachine van de kerkelijke en wereldlijke macht. Beelden en portretten, zoals zo’n klassiek ruiterstandbeeld, waren bedoeld om te laten zien wie je diende te respecteren. Bijbelse vertellingen, voorstellingen van kardinale deugden en memento mori lieten zien wat je moest geloven en hoe je je diende te gedragen. Vanaf de achttiende eeuw begonnen kunstenaars te opereren op de vrije markt. Vanaf dat moment klonk er een veelheid van stemmen en opvattingen door in de kunst; zo waren er ook kunstenaars die zich juist met het proletariaat gingen identificeren. Kort door de bocht kun je zeggen: vroeger verkondigde kunst één waarheid, tegenwoordig meerdere waarheden.”


Kunst is een manier om je eigen waarheid vast te (laten) leggen?

“Dat kan het zijn, maar dat is maar één van de manieren waarop kunst zich tot waarheid verhoudt. Kunst toont ook een waarheidsbeleving die voorbijgaat aan menselijke keuzes: ze kan ons laten voelen dat er meer is dan de realiteit die wij in woorden kunnen vatten. Op die manier kan het kunstwerk ons ook een andere waarheid tonen.”


Hebt u daar een voorbeeld van?

“Je ziet dit bijvoorbeeld bij mensen die in tranen uitbarsten als ze een schilderij bekijken van Barnett Newman of Mark Rothko, die beide grote doeken met abstracte kleurvlakken schilderden. Maar denk ook aan performance. Marina Abramović zat bij ‘The Artist is Present’ zwijgend tegenover een lege stoel. Toeschouwers mochten daarop plaatsnemen, waarna ze hen zolang ze daar zaten diep in de ogen keek. Ze maakte oogcontact met duizend onbekenden; velen verlieten de stoel ontroerd of in tranen.”


Hoe komt dat?

“Vaak kunnen die mensen niet uitleggen wat er precies met hen gebeurde. Daarin zit denk ik juist de waarde ervan. De postmoderne filosoof Jean-François Lyotard stelde vorige eeuw dat kunst ons confronteert met de grenzen van wat we kunnen zeggen en denken. Die ervaring noemde hij ‘het sublieme’. In het dagelijks leven zijn we voortdurend dingen aan het identificeren: dit is een glas, dit is een boek, dit is een stoel. Dat is simpelweg hoe onze geest werkt. Wat kunst doet, volgens Lyotard, gaat daaraan vooraf. Ze confronteert ons met de ervaring zelf. Bij zo’n abstract kleurvlak van Rothko of Newman valt er niets te identificeren. We worden teruggeworpen** op de naakte ervaring. Normaal gesproken vullen we onze ervaringen continu in, door labels op dingen te plakken. Daardoor zijn we ons niet bewust van de ervaring zelf. Totdat we voor zo’n werk staan. Iets soortgelijks zie je bij Abramovićs performance: de ervaring van menselijk contact brengt zij terug tot de kern. Ze confronteert ons met hoe het eigenlijk voelt om contact met iemand te maken, in de meest pure vorm. Kunst kan op die manier iets tonen wat in ons dagelijkse gebabbel over de wereld verloren gaat.”


Wat heeft dat met waarheid te maken?

“Kunst kan ervoor zorgen dat je een glimp opvangt van een waarheid die we niet kunnen benoemen. Ze laat zien dat er meer is dan wat binnen ons gezichtsveld of rationeel kenbare werkelijkheid past. Het gaat er niet zozeer om wát datgene precies is, maar dát het er is. De waarheid die kunst uitdrukt, ligt vlak achter de rand van wat we kunnen zeggen of denken. Door die rand, door de beperkingen van onze dagelijkse ervaring van de wereld te tonen, laat kunst een rijkdom zien waar we ons doorgaans niet van bewust zijn. De Duitse denker Theodor Adorno stelt hierover in zijn ‘Esthetische theorie’ dat kunst een waarheid kan tonen die in het alledaagse wordt onderbelicht of ontkend, namelijk de ruimte om je níet te voegen naar een vaststaande categorie.”


Wat hebben we aan dat inzicht?

“In de kunst loopt de filosofie tegen haar eigen grenzen op, de grenzen van ons denken en zeggen. Ik denk dat het belangrijk en waardevol is om die te zien. Het gaat er daarbij niet om dat de waarheid van de kunst beter is dan de waarheid elders. Of dat we die moeten overnemen in andere domeinen. Dat zou niet eens kunnen; de waarheid in de kunst is juist een soort waarheid die alleen de kunst toebehoort, die valt niet wetenschappelijk of filosofisch te vertalen. Adorno zegt dan ook dat filosofie niet moet proberen het raadsel van de kunst op te lossen, maar dat ze kunst juist in al zijn raadselachtigheid moet laten zien. “

“Vaak gaan we uit van een wetenschappelijke waarheid, van een correspondentie tussen uitspraken en werkelijkheid. Terwijl het juist interessant is om te zien dat waarheid zelf ook verdeeld is over die domeinen. Waarheid in de kunst is niet hetzelfde als waarheid in de wetenschap, maar dat maakt kunst niet minder waar. Die verschillende waarheden hoeven niet met elkaar te concurreren. Ze leveren juist een rijker geschakeerd beeld van waarheid op.”


Trouw, 12-06-2020 (Alexandra van Ditmars)