‘De Verenigde Staten blijken een keizer zonder kleren te zijn’


Verplegers in vuilniszakken. Veldhospitalen in Central Park. Een massagraf op een eiland in The Bronx. Meer dan 10 miljoen extra werklozen. De leider van de wereld staat in zijn blootje. De problemen van de VS gaan dieper dan Donald Trump. Er gaat een model onderuit. ‘Een post-Amerikaanse wereld hoeft niet slechter te zijn.’


‘Het is verbijsterend.’ Andrew J. Bacevich zucht aan de telefoon vanuit Massachusetts. De gepensioneerde kolonel, die nog in Vietnam vocht, is ook historicus en schreef de afgelopen jaren een paar uitstekende boeken over de neergang van zijn land. Hij zegt dat er de laatste weken grote krassen zijn verschenen op het zelfbeeld van de Amerikanen. De Verenigde Staten zagen zichzelf, zeker na de implosie van de Sovjet-Unie, als het rijkste, het efficiëntste, het succesvolste land ter wereld. ‘Maar nu blijken we totaal niet opgewassen tegen deze gezondheidscrisis. Het ontbreekt ons aan … alles. We beleven een complete mislukking van ons nationale veiligheidsbeleid. We slagen er niet in om onze eigen mensen te beschermen, zoals de grondwet voorschrijft. Iedereen vraagt zich af: how did this happen?’

De afgelopen weken liep er inderdaad veel mis in de VS. Omdat er zo weinig beschermend materiaal voorhanden was, zagen verplegers in New York zich gedwongen om in vuilniszakken en poncho’s naar het werk te trekken. Er is niet alleen een groot tekort aan mondmaskers, zoals hier, maar ook aan duizenden ziekenhuisbedden, beademingstoestellen en zelfs thermometers. Inderhaast werden er veldhospitalen opgetrokken, onder meer in Central Park. Het land, dat de beste universiteiten van de wereld op zijn grondgebied heeft, talmde wekenlang om mensen te gaan testen. Het hield zelfs onderzoekers tegen die op eigen houtje wilden beginnen screenen.

De aanpak van Donald Trump doet pijn aan de ogen. Wekenlang deed de Amerikaanse president alsof er niets aan de hand was. Het coronavirus was een hoax van de Democraten. Het zou vanzelf – ‘It’s a miracle’ – weer verdwijnen. Toen hij eindelijk tot inkeer kwam, botste Trump op de gevolgen van enkele dramatische beslissingen die hij eerder had genomen. De dienst die zich binnen de Nationale Veiligheidsraad specifiek met pandemieën bezighield, werd twee jaar geleden opgedoekt. De Centers for Disease Control and Prevention zagen hun middelen drastisch teruggeschroefd, ook nog na de uitbraak van het nieuwe coronavirus.

Toen hij in 2009 aan de macht kwam, had Barack Obama, de voorganger van Trump, ook niet meteen door hoe cruciaal pandemieën zouden worden. Maar dat veranderde tijdens de ebolacrisis in 2014. Er werden toen duizenden Amerikaanse militairen naar West-Afrika gestuurd om de lokale overheden te helpen bij de distributie van materiaal en gezondheidswerkers. Dat viel toen niet overal even goed in de VS. Maar Obama had zich laten overtuigen door een aantal experten. Hij waarschuwde zijn landgenoten, in december 2014, voor de uitbraak van een ‘globale pandemie’. Hij zei dat er een infrastructuur uitgebouwd moest worden om ‘over vijf of tien jaar’ snel te kunnen reageren. Maar daar kwam, onder Trump, weinig van in huis.


Absurd systeem

In zekere zin zou het geruststellend zijn om de tragedie waarin de Verenigde Staten nu verzeild zijn geraakt, alleen in de schoenen van de president te schuiven. Dan zouden de Amerikanen in november van dit jaar, bij de verkiezingen, een andere weg kunnen inslaan. Maar dat is te eenvoudig. De problemen in de Amerikaanse gezondheidszorg gaan verder terug. Een zogenaamd single-payer-systeem, waarbij de overheid als verzekeraar van al haar inwoners optreedt, raakte er nooit door. Zeker de afgelopen veertig jaar botste dat idee op een doorgedreven marktdenken dat, via ex-president Ronald Reagan en onder invloed van econoom Milton Friedman, altijd maar dominanter werd.

Voor alle duidelijkheid: Friedman was zelf geen fan van het huidige Amerikaanse zorgsysteem, ook niet op latere leeftijd, maar dan vooral omdat er in zijn ogen nog veel te veel overheidsinmenging bleef bestaan. In zijn standaardwerk uit 1962, Capitalism and freedom, noemt hij een collectief georganiseerde sociale zekerheid een no-go, want ‘een grootschalige inbreuk op het privéleven van veel mensen’. Hij kantte zich resoluut tegen een publiek pensioenstelsel. Door dat soort neoliberale dogma’s kregen privéverzekeraars, ook dankzij een indrukwekkende lobby, veel ruimte in de zorgsector.

Het bleef niet zonder gevolgen. In Deaths of despair and the future of capitalism zoomen Anne Case en Angus Deaton, twee Amerikaanse economen, uitgebreid in op de Amerikaanse gezondheidszorg. Op pagina 193 van dat nieuwe boek presenteren ze een stuitende grafiek. Geen enkel land ter wereld geeft zoveel uit aan zijn gezondheidssysteem als de VS: meer dan 17 procent van het bruto binnenlands product of ongeveer 10.000 dollar per persoon. En toch is de levensverwachting in geen enkel Oeso-land zo laag: iets meer dan 78,5 jaar. Ter vergelijking: Zwitserland geeft 12,5 procent van zijn bbp aan gezondheidszorg (en staat daarmee op nummer twee), maar de levensverwachting is er wel vijf jaar hoger.

Wie profiteert daarvan? Het zijn bijvoorbeeld de farmaceutische bedrijven, die in de VS drie keer zoveel aanrekenen als elders. Het zijn ook de dokters, die ongeveer twee keer zoveel opstrijken als in andere Oeso-landen. Het zijn zeker niet de gewone Amerikanen. Hun vertrouwen in de Amerikaanse zorg is bijzonder laag: slechts 19 procent is tevreden. Volgens een Gallup-poll in 130 landen staat Amerika daarmee op plek 99. Dat hoeft niet te verwonderen. Om één actueel voorbeeld te geven: in 1960 hadden de VS per duizend inwoners nog 9 ziekenhuisbedden. Zestig jaar later zijn het er minder dan 3. Ook daarmee speelt het land ver onder zijn niveau.

Case en Deaton noemen het Amerikaans systeem, naar Adam Smith, ‘absurd en onderdrukkend’.


Wanhoopsdoden

Toch wil Deaton, aan de telefoon vanuit New Jersey, niet zover gaan om de problemen die de VS op dit moment ervaren aan het gezondheidssysteem te wijten. ‘Je ziet dat er overal bedden en mondmaskers te kort zijn, ook in Europa’, zegt de Nobelprijswinnaar Economie van 2015. ‘Ik maak me vooral zorgen over wat er over enkele maanden zal gebeuren. Dan dreigen de lacunes in ons systeem voluit zichtbaar te worden. Als mensen plots gepeperde ziekenhuisrekeningen krijgen, of als ze zien dat de farmaceutische industrie goed verdient aan een duur vaccin, of wanneer ze merken dat alleen rijke mensen zo’n geneesmiddel kunnen betalen, zouden ze wel eens heel kwaad kunnen worden. Die woede op het systeem zal het draagvlak voor een zinvolle hervorming van onze gezondheidszorg niet noodzakelijk vergroten. Terwijl zo’n hervorming wel hoogstnodig is.’

In Deaths of despair stelden Deaton en Case iets eigenaardigs vast. Ze zagen dat de sterftecijfers van laagopgeleide blanke Amerikanen tussen de 45 en 54 jaar de laatste twintig jaar, tegen alle internationale trends in, omhooggaan. Die knik, die zich voordoet in gebieden waar de werkloosheid hoog is, is te wijten aan zelfmoord, drugs en alcohol. Deaton en Case wijzen met een beschuldigende vinger naar het dure Amerikaanse health care-systeem. Doordat werkgevers de stevige premies moeten betalen, nemen ze de lageropgeleiden niet langer in dienst. En als ze het toch doen, is het – door de premies – voor een karig nettoloon. De lageropgeleiden zagen hun koopkracht zo de afgelopen jaren afnemen.

Met alle gevolgen van dien: Case en Deaton schatten het aantal ‘wanhoopsdoden’ in de afgelopen 20 jaar op … 600.000.


Niet verzekerd

En ook nu, tijdens de coronacrisis, lopen de sociaal zwakkeren volop in het vizier. Veel van de kwalen die covid-19 extra gevaarlijk maken, zoals obesitas of longaandoeningen, treffen hen extra hard. Omdat ze vaak in onzekere statuten werken, zonder recht op betaald ziekteverlof, blijven ze niet thuis wanneer ze ziek zijn. Volgens experts kunnen het verklaringen zijn waarom zwarten momenteel bovenproportioneel lijken te sterven aan covid-19. In een stad als Chicago behoort 72 procent van de overleden coronaslachtoffers tot de zwarte gemeenschap, terwijl ze er maar een derde van de bevolking uitmaken.

Er is nóg een reden waarom wie het moeilijk heeft zo stevig getroffen wordt. Er lopen in de VS bijna dertig miljoen mensen rond die helemaal niet verzekerd zijn tegen gezondheidsuitgaven. Ook zij stellen een bezoek aan het ziekenhuis langer uit dan noodzakelijk. En hun aantal is de afgelopen weken nog sterk opgelopen. Veel Amerikanen zijn verzekerd via hun werk. Maar de afgelopen weken kwamen er al meer dan 10 miljoen werklozen bij. Er bestaat in de VS, in tegenstelling tot bij ons, immers geen systeem van tijdelijke werkloosheid. Daardoor dikte ook het aantal onverzekerden nog eens met 3 miljoen aan.


Falende bureaucratie

De afgelopen weken bleek dat de problemen in de VS zich niet beperken tot een gebrekkige gezondheidszorg of een slecht economisch opvangnet. Het overheidsfalen is ruimer. Omdat de federale regering niet kan of wil coördineren, zien verschillende staten zich gedwongen om tegen mekaar op te concurreren in de strijd om mondmaskers. Tal van topfuncties in de administratie blijken onbezet. De belastingdiensten slagen er zelfs niet in om de premie van 1.200 dollar, die de regering vrijmaakte voor elke Amerikaan, deftig uit te betalen. Bij veel mensen zal ze pas in het najaar op hun rekening verschijnen.

Dat is pijnlijk voor de Verenigde Staten. Het Amerikaanse leiderschap in de wereld was, behalve op economische voorspoed en militaire macht, ook gebouwd op vakmanschap, schreef professor Stephen M. Walt onlangs op de website van Foreign Policy. ‘The Death of American Competence’, luidde de titel van zijn stuk. De VS beschikten, ooit, over een indrukwekkende infrastructuur. Ze zetten de eerste mensen op de maan. Ze waren de architecten van het Bretton Woods-systeem. Ze trokken Europa na de Tweede Wereldoorlog mee uit de miserie met hun Marshallplan.

Maar de afgelopen jaren liep die reputatie grote averij op. De veiligheidsdiensten negeerden de waarschuwingen voor de aanslagen op 9/11. Er was de rampzalige hulpverlening na de doortocht van de orkaan Katrina in 2005. De financiële sector bleek tijdens de crisis van 2007/8 op lucht en hebzucht gebouwd. De Verenigde Staten destabiliseerden het Midden-Oosten met nutteloze oorlogen in Afghanistan en Irak. Het politieke systeem liep compleet vast. En nu is er dus ook het mismanagement van de coronacrisis.

‘Onze bureaucratie is totaal niet opgewassen tegen deze taak’, vertelt de Amerikaans-Poolse journaliste Anne Applebaum aan de telefoon vanuit Warschau. Ze schreef enkele weken geleden een vernietigend stuk voor The Atlantic. ‘De Verenigde Staten blijken een keizer zonder kleren te zijn’, zegt ze. ‘Decennialang wordt er in het land een politieke oorlog gevoerd tegen de federale staat, tegen het belang van een sterke ambtenarij. We hebben nagelaten om onze beste mensen aan te moedigen om daar een rol op zich te nemen. Er zijn veel te veel politieke benoemingen in cruciale functies. Dat komt nu allemaal aan de oppervlakte.’


De overmoed van 1989

Het is hard ontwaken voor de VS. Dertig jaar geleden, na het neerhalen van het IJzeren Gordijn, leek hun model, een combinatie van een vrijemarkteconomie met een liberale democratie, onklopbaar. New York Times-columnist Thomas Friedman sprak van het ‘enige levensvatbare systeem’. Het waren de jaren waarin de Amerikanen zichzelf graag omschreven als de ‘indispensable nation’. De wereldorde werd omschreven als ‘unipolair’, met de VS aan de top. De Russen lagen tegen het canvas. En na het bloedbad op het Tiananmenplein dachten velen in Washington dat de Chinezen snel zouden volgen.

In The age of illusions doet Andrew J. Bacevich, de zuchtende kolonel, uit de doeken hoe Amerika, wegens zijn hybris, de post-Koude Oorlog-erfenis verkwanselde. Volgens Bacevich gingen de elites in zijn land zelf geloven dat hun aanpak boven alle kritiek verheven was. Ze gingen hun model overal uitdragen. Het was gebaseerd op een diep geloof in de heilzame krachten van de globalisering, een indrukwekkende militaire macht, een doorgedreven individualisme en een steeds imperialere invulling van het presidentschap.

Maar dat model bleek nogal wat nadelen te hebben. De globalisering leidde tot steeds meer ongelijkheid in eigen land. De militaire dominantie duwde de Verenigde Staten naar een lange reeks ‘pointless wars’. Individualisme veranderde in egoïsme en een gebrek aan burgerzin. En de te hoge verwachtingen in telkens nieuwe presidenten, met daaropvolgende ontgoochelingen, brachten uiteindelijk Donald Trump aan de macht.

‘Ik hoop echt dat het besef nu insijpelt dat we onze prioriteiten niet op orde hadden’, zegt Bacevich. ‘We hebben trillions of dollars besteed aan avonturen in Irak, Afghanistan, Jemen, Soedan, Libië. Maar wat heeft het ons opgebracht? Hebben die operaties dit land zoveel veiliger gemaakt? Hadden we onze energie en onze middelen niet veel beter besteed aan andere bedreigingen, zoals overstromingen, bosbranden, orkanen of pandemieën? Ik schrijf al jaren dat de manier waarop we ons leiderschap invullen – met hard power, met al dat machtsvertoon – niet werkt. Hopelijk begint dat nu een beetje door te dringen.’

Dat is niet zeker. Want boven op alle bovenvermelde problemen is er natuurlijk ook nog de diepe politieke crisis in de VS. Ook in coronatijden slaagt Amerika er niet in om de verdeeldheid te overstijgen. Het is geen toeval dat de acht staten die hun inwoners het laatst opriepen om werk te maken van social distancing, gerund werden door Republikeinse gouverneurs. Anthony Fauci, de Amerikaanse Marc Van Ranst, ontving dan weer doodsbedreigingen omdat hij niet meegaat in de ‘alternatieve feiten’ van de president. De culturele oorlog gaat, ook in mondmaskertijden, voort. De tv-zender Fox News deed wekenlang mee aan de relativering van het gevaar. Op de vraag of sommige mensen zouden sterven door de berichtgeving van Rupert Murdochs kanaal antwoordde Ashish Jha, directeur van het Harvard Global Public Health Institute, onomwonden ‘ja’.


Wake-upcall

Ook daardoor moeten de Verenigde Staten nu alle zeilen bijzetten. En dat leidt ertoe dat het land helemaal geen ruimte heeft om te doen wat het normaal doet bij een mondiale crisis: de leiding nemen. In plaats van beschermend materiaal naar andere plekken te brengen, proberen de VS jarenlange bondgenoten, zoals Duitsland, onder hun duiven te schieten. Trump deed een bod op een Duitse fabriek die onderzoek doet naar een vaccin. In plaats van voor internationale samenwerking te pleiten, dreigt de Amerikaanse president ermee om de Wereldgezondheidsorganisatie nog meer middelen afhandig te maken.

Het samenlevingsmodel van de Verenigde Staten loopt klappen op buiten de landsgrenzen. De beelden die deze week opdoken van het massagraf op Hart Island, in het noordoosten van The Bronx, gaan de wereld rond. Er worden nu vijf keer zoveel anonieme doden begraven als in normale tijden.

Ondertussen proberen de Chinezen, ondanks alle vragen die bij hún corona-aanpak (en hun autoritaire systeem) gesteld kunnen worden, in het gat te duiken. Ze staan overal klaar met hulp. Ze toeteren dat ook gretig rond.

‘Ik denk dat er een periode op zijn einde loopt’, zegt Andrew J. Bacevich, de gepensioneerde kolonel. ‘Het is heel goed mogelijk dat we, voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog, niet meer de leider van de wereld zullen zijn. Dat kan leiden tot een nieuwe competitie tussen een aantal grootmachten. Je ziet dat de opkomst van China tot angst en spanningen leidt. Maar misschien is dit ook een wake-upcall voor de Verenigde Staten. Misschien kiezen mensen in het najaar voor een iets bekwamere politieke leider. En misschien dringt dan ook door dat een aantal grote problemen, zoals de klimaatverandering, om meer samenwerking vragen. Misschien veranderen we onze kijk op veiligheid van de afgelopen dertig jaar. De post-Amerikaanse wereld hoeft niet per se slechter te zijn.’


DS, 11-04-2020 (Ruud Goossens)