Hoogleraar sociologie Sarah Bracke: ‘Simone de Beauvoir draait zich om in haar graf’


Morele paniek over genderdiversiteit. Haatcampagnes tegen transgender personen. Regenboogvlaggen die worden neergehaald. Hoogleraar sociologie Sarah Bracke ziet haar hele vakgebied onder vuur liggen. ‘De normen van wat vrouwelijk en mannelijk is, worden weer aangescherpt.’


In deze aflevering: Sarah Bracke, professor sociologie van gender en seksualiteit aan de Universiteit van Amsterdam. Ze heeft er ook jaren werkervaring opzitten aan universiteiten van Leuven tot Harvard, van Santa Cruz tot Gent, van Berkeley tot Brussel. Haar stokpaardjes bevinden zich op het kruispunt van feminisme, religie en cultuur. Ze onderzoekt onder meer ‘de rol van gender en seksualiteit in de systematische problematisering van moslims in Europa’, ‘hoe de samenzweringstheorie van omvolking wijdverspreid raakt en hoe dat vooral vrouwen treft’, en alles wat gender aanbelangt. Daarmee lijkt ze een abonnement te hebben op ontvlambare thema’s.

Ze zal tijdens ons gesprek verschillende keren achterom kijken, door de wanden van het glazen restaurant, naar het labyrint van twee meter hoge bakstenen muren. ‘Dit is wat je krijgt wanneer je als samenleving niet op een goede manier met verschil om kunt gaan. Europa heeft een politieke geschiedenis van verschil negatief benaderen. Een denktraditie van alles wat anders is – of het nu gaat om etnische achtergrond, gender, of wat al niet – in hokjes stoppen en die op een hiërarchische manier met elkaar verbinden.’

Op de bakstenen staan de namen van 102.000 Joden, Sinti en Roma die nooit een graf kregen. Amsterdam liet het Holocaust Namenmonument in 2021 optrekken, als herdenkingsplek en ‘blijvende waarschuwing voor de dramatische gevolgen die racisme en discriminatie kunnen hebben’.

De Belgische Sarah Bracke is professor sociologie van gender en seksualiteit aan de Universiteit van Amsterdam. Op de sociale media werd ze ‘levensgevaarlijk’ en ‘het brein achter de woke-coup aan de universiteit’ genoemd. Maandenlang werd ze online geviseerd door ex-collega en zelfverklaarde woke-klokkenluider Laurens Buijs, die beweert dat hij en zijn onderzoek gecanceld worden sinds hij ‘het verschijnsel non-binair’ een ‘lege hype’ noemde en schreef dat de ‘geradicaliseerde wokecultuur’ zijn universiteit bedreigt. De universiteit stelt dat hij zichzelf heeft gecanceld door zijn wangedrag. Critici van zijn standpunten noemde hij op de sociale media onder meer ‘monsters’, ‘extremisten’ en ‘corrupt’.

Bracke repliceerde dat de ‘strijd tegen woke’ verdacht veel lijkt op een onwil of onvermogen om met de hedendaagse sociale werkelijkheid om te gaan. Ze ziet zich geconfronteerd met pogingen om haar hele vakgebied – gender – te verbieden (met ‘succes’ in Hongarije) of de wetenschappelijke discipline af te doen als ‘een ideologie’. In haar colleges moet ze omgaan met ‘studenten die roepen dat alleen m/v bestaat en de rest onzin is, of dat witte cisgender mannen geen recht van spreken hebben. Dat zelfgekozen persoonlijke voornaamwoorden als die/hen/hun nonsens zijn of net dat ze heilig zijn’. Daarbuiten zijn er uiterst rechtse figuren als Dries Van Langenhove die de regenboogvlag ‘een pedofielenvlag’ noemen en actievoeren tegen verteluurtjes door dragqueens, die ze van perversie beschuldigen. En dan hebben we het nog niet gehad over het discours rond migranten.


Mogen we de toenemende grimmigheid van het maatschappelijke debat een cultuuroorlog noemen?

‘Die term gebruik ik liever niet, hij is vaak een rookgordijn voor andere problemen. En een verdienmodel: de Britse krant The Telegraph heeft zelfs een vaste rubriek “culture wars”. Die moet gevuld raken. Als er weinig voorhanden is, moet er nieuws gevonden worden om het debat op te poken.’

‘De hevigheid van het debat is niet per se slecht nieuws. Je kunt die ook zien als een barometer voor de verwezenlijkingen van emancipatiebewegingen. De reactionaire tegenstem geeft aan dat er best veel dingen verwezenlijkt zijn. Voor de nieuwe generatie is het gewoon om een klas te delen met kinderen van verschillende etnische achtergronden, of met een andere seksuele oriëntatie of genderidentiteit. Ze nemen ook makkelijk een alternatief aan voor de traditionele Zwarte Piet met blackface. Dat die maatschappelijke veranderingen door kinderen vrij soepel en pijnloos aanvaard worden, wekt bij sommigen een hevige tegenreactie op, vanuit een diep gevoel dat die veranderingen onze samenleving fundamenteel bedreigen.’


Als het gaat om migratie, valt die reactie nog te verklaren als de angst om er zelf socio-economisch op achteruit te gaan. Maar waar komt die antigenderbeweging ineens vandaan?

‘De antigenderbeweging is al langer in de maak. In de jaren 90 zie je daar al de kiemen van. Op de VN-wereldconferenties van 1994 en 1995 vielen geregeld de woorden gender en gendermainstreaming (gelijkheid tussen mannen en vrouwen integreren in álle beleidsdomeinen, red.). Toen zijn allianties gesmeed tussen conservatieve, vooral religieuze, delegaties die zeiden: we moeten ons organiseren om dit te stoppen. Het Vaticaan speelde daar een voortrekkersrol in en geeft tot op vandaag geld aan dit tegenoffensief. Die lobby is op grote schaal internationaal georganiseerd.’

‘Waarom krijgt die beweging nu zoveel mensen achter zich? Omdat gender een parapluterm is geworden waaronder zich veel verschillende strijden scharen: de antiabortusbeweging, het verzet tegen het homohuwelijk, tegenstanders van adoptie door koppels van hetzelfde geslacht, mensen die seksuele voorlichting op school willen inperken … Ze hebben zich verenigd in een antigenderplatform. Een soort packagedeal die in bepaalde landen de politieke wind meeheeft. Denk aan Hongarije, Polen, Brazilië onder Bolsonaro en voor een deel ook de Verenigde Staten. Ze willen hun agenda wereldwijd doordrukken, ook in Afrika zijn ze actief.’


De morele paniek is groot. Er wordt geroepen dat de sociale media onze tieners besmetten met genderdysforie (het onbehagen met de eigen geslachtskenmerken), dat trans personen een gevaarlijke hype zijn en non-binariteit een narcistisch modeverschijnsel.

‘Wat we nu genderdysforie noemen, is niet nieuw. Mensen hebben altijd manieren gezocht om zich meer thuis te voelen in hun gender dan wat de dominante noties van mannelijkheid en vrouwelijkheid voorschrijven. Daar zijn vele voorbeelden van doorheen de geschiedenis en in andere culturen.’
‘De aantrekking van non-binariteit heeft vooral te maken met het verwerpen van dat m/v-keurslijf.’

‘Wat we nu zien in dit deel van de wereld, is een combinatie van dingen. Er is de administratieve en commerciële logica die gender-identificatie alomtegenwoordig maakt: je kunt online nog geen treinticket kopen zonder het hokje m of v aan te klikken. Of kijk naar de jongens- en meisjesrekken in speelgoedwinkels. Tegelijk is er meer kennis over geslacht en meer medische technologie, die een bredere blik op gender mogelijk maken. De aantrekking van non-binariteit wijst niet noodzakelijk op genderdysforie, maar heeft te maken met het verwerpen van dat m/v-keurslijf. Daarnaast zijn er inderdaad mensen die tot de conclusie komen dat ze trans zijn. Er is nu meer ruimte in de samenleving om dat bespreekbaar te maken en daarmee wordt het zichtbaarder.’


Ondanks de morele paniek hebben de antigendermilitanten – en hun eisen om (trans) genderrechten terug te schroeven – in onze contreien vrij weinig aanhang.

‘Daar ben ik het niet mee eens. Het Verenigd Koninkrijk is een hotspot van ‘terfs’ (trans-exclusieve radicale feministen – zelf noemen ze zich liever genderkritisch – die van mening zijn dat trans vrouwen geen “echte” vrouwen zijn, red.) In Frankrijk heeft La Manif pour tous – dat voor elk kind een moeder én een vader eist – op betogingen telkens duizenden, tot een half miljoen, mensen de straat op gekregen. Dat was voor mensen in mijn vakgebied een wake-upcall. Het is naïef te denken dat Europa gespaard zou blijven. Kijk wat er in Italië gebeurt: lesbische moeders die niet zelf hun kind baarden, worden van geboorteaktes gewist.’


Moet het feminisme zich bezighouden met trans rechten?

‘Zeker! De georkestreerde aanvallen op trans personen gaan om de handhaving van vrouwelijkheid en mannelijkheid. Vrouwen worden het toilet uitgegooid omdat ze er butch, “mannelijk”uitzien. En toen ik op de sociale media een levensgevaarlijke extremiste werd genoemd, deed een foto van mij de ronde die gretig werd becommentarieerd met “Je ziet zo dat dat een omgebouwde man is.” Anderen bepalen wie een “echte” vrouw of man is. De normen en grenzen van wat vrouwelijkheid en mannelijkheid is, worden weer aangescherpt en stereotieper gemaakt. Als dat geen feministische zaak is! Simone de Beauvoir draait zich om in haar graf.’


Politieke nostalgie

‘Samenlevingen veranderen voortdurend’, benadrukt Bracke. ‘Dat is al altijd zo geweest en dat zal zo blijven. Of het nu gaat om migratiebewegingen of wat we onder het begrip familie verstaan, we denken er anders over dan tweehonderd jaar geleden.’

Wat onze tijd dan speciaal maakt? ‘Die wordt gekarakteriseerd door een hoge complexiteit. Je ziet het in de discussie over artificiële intelligentie, in de shift naar kwantumfysica en in onze samenleving die een echt complex sociaal systeem is geworden: ons denken loopt achter. En ons gevoel ook. Je bedreigd voelen door die complexiteit is heel menselijk, maar er moeten politieke keuzes gemaakt worden. Gaan we nadenken over wat die complexiteit van ons vergt en ons een nieuwe toekomst verbeelden die niet alleen maar doemdenken is en tot zelfdestructie leidt? Of gaan we oogkleppen opzetten, de zaken simplificeren en ons terugplooien op wat we kennen? Dat copingmechanisme houdt vast aan de illusie: “zo is het altijd geweest”. Het plooit terug op de populistische verhalen over gezinnen zoals we die vroeger kenden, mannen en vrouwen zoals we die vroeger kenden en onze Vlaamse samenleving zoals die van oudsher was, lees: wit. Politiek gezien is nostalgie een probleem. Ze is armoede aan verbeelding en een recept voor uitsluiting.’
Waar zal de samenleving stranden als we voor een populistisch regime gaan?

‘In een samenleving die niet met verschil kan omgaan en dus in een maatschappij waarin een heel aantal mensen wordt uitgesloten. In hokjesdenken. En wie of wat niet in een hokje past, bestaat niet, wordt uitgewist. Het is een Europese traditie die veel bloed aan haar handen heeft.’


Dat hokjesdenken is net iets wat uw tegenstanders u verwijten. De identiteitspolitiek van het nadenken in kleine verschillen van minderheden zou gelijkheid in de weg staan en de samenleving fragmenteren.

‘Het begrip identiteitspolitiek heeft een bedenkelijke invulling gekregen. Oorspronkelijk – in het manifest van het Combahee River Collective, een zwart, sociaal, feministisch collectief – ging het juist om samenwerking en solidariteit. Anders dan wat vandaag als identiteit wordt gezien, draaide het om sociale positie. En we móéten het daarover hebben, want we bevinden ons allemaal op een specifieke sociale positie, die we doorgaans niet kunnen kiezen.’

‘Die sociale posities bepalen onze levenskansen. Zelfs letterlijk: geboren worden in een arm arbeidersgezin of in een gegoed middenklassengezin scheelt gemiddeld tien levensjaren. Of denk aan wat praktijktesten telkens opnieuw tonen: op cv’s die krek hetzelfde zijn, krijgt kandidaat Jan Janssen een heel andere reactie dan Fatima Benali. Het New York Philharmonic Orchestra bestond lange tijd uit nul procent vrouwen. Tot er blinde audities zijn ingevoerd: de musici zijn niet zichtbaar voor de jury en ze moeten hun schoenen uitdoen, zodat hun hakken hun sekse niet verraden. In een mum van tijd steeg het aandeel vrouwen enorm. We houden onszelf we voor de gek als we zeggen dat sociale posities niet uitmaken.’

‘Op basis van die sociale posities ontwikkelen mensen vervolgens identiteiten. Dat is een sociaal-historisch proces: eenzelfde positie kan leiden tot verschillende identiteiten, die ook evolueren met de tijd. Sociale positie en identiteit hangen dus niet op een deterministische wijze samen. Het liberale uitgangspunt dat mensen een zekere keuzevrijheid hebben in hoe ze zich identificeren, wordt nu belachelijk gemaakt. Vorige maand was er nog een rel in het VK omdat een leerkracht een leerling zou hebben beledigd die zichzelf identificeerde als een kat (in tabloids ging het verhaal verder: steeds meer scholen zouden toelaten dat leerlingen zich identificeerden als katten, dino’s of andere dieren. In een school in Wales zou een leerling weigeren Engels te praten en enkel miauwen. De kwestie ging zover dat het kabinet van de premier en een minister betrokken raakten, red.). Daar was niets van aan, dat was uiteraard een hoax. Een manier om zelfidentificatie op het vlak van gender in diskrediet te brengen. Zelfidentificatie is niet probleemloos, maar het is de beste oplossing die we op dit moment hebben. Wat is het alternatief? Dat de staat je identiteit bepaalt?’


De biologie, klinkt het dan vaak. Het is sommigen kennelijk een doorn in het oog dat mensen zelf kunnen bepalen of er een m of v op hun identiteitskaart staat. Ze verwijten mensen als u de biologie te ontkennen en genderidentiteit te ontkoppelen van sekse alsof de twee volledig los staan van elkaar.

‘Ah, de biologie. Daar weten we nu ook van dat die veel complexer is dan we honderd jaar geleden dachten. Gender is niet zo eenduidig blauw of roze, en geslacht niet zo binair man of vrouw. Anderhalf à twee procent van de bevolking is intersekse: ze zijn geboren met een lichaam dat zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtskenmerken heeft. Dat is ongeveer evenveel als het percentage mensen met groene ogen of met rood haar. Ze kunnen bijvoorbeeld XX-chromosomen hebben, maar geen vagina of baarmoeder. Of mannelijke chromosomen en vrouwelijke externe genitaliën. Er zijn zoveel variaties mogelijk. Het is niet voor niets dat het geslachtsonderzoek dat atlete Caster Semenya moest ondergaan maandenlang duurde. Wie negeert dan de biologie?’


Een demonstrant met het logo van La Manif pour tous op het hoofd geschilderd, een organisatie die stelt dat alle kinderen een moeder en een vader moeten hebben.

‘Het terf-discours is opnieuw een voorbeeld van niet met verschil om kunnen gaan, het is doen alsof mensen als Semenya niet bestaan. Of ze zijn “afwijkingen” op hoe de biologie “eigenlijk” zou moeten zijn. Die pathologisering is een andere manier van met variatie omgaan. Dan is complexiteit een ziekte.’


Vampier in een Tesla

Bracke hekelt dat er een ‘nieuw soort ongeletterdheid’ in onze samenleving is ontstaan. ‘Vier decennia neoliberalisme hebben ons collectief blind gemaakt voor machtsstructuren. Als je alleen op het individu focust, dan zie je de patronen niet meer. We hebben veel te goed geluisterd naar Margaret Thatcher toen ze beweerde: There is no such thing as society. There are individual men and women. Er zijn intussen zoveel mensen groot geworden in de neoliberale ideologie dat er een methodologisch individualisme in ons ingebakken lijkt. Het idee dat een groep mensen meer is dan de som van individuen ontsnapt ons, het denken op sociaal niveau is een vaardigheid die we zijn verleerd. Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat die ongeletterdheid een wildgroei aan samenzweringstheorieën met zich meebrengt.’


Ziet u die nieuwe ongeletterdheid bij uw studenten?

‘Dat sociologie – dat bij uitstek om denken over “het sociale” draait – geen populaire studie is en psychologie wel, zegt al veel. Toen ik begon te doceren, zaten studenten in de les om te leren hoe klassenongelijkheid en andere ongelijkheden precies doorwerken, vandaag moet ik studenten er vaak eerst van overtuigen dat die überhaupt bestaan. Altijd komt er wel iemand met “Ja maar, mijn buurvrouw …”. Alsof dat individuele tegenvoorbeeld bewijst dat het structurele patroon niet bestaat.’

‘Maar evenzeer zie ik die blindheid bij studenten die zich juist heel bewust zijn van hun sociale positie, maar de taal om het over ongelijkheid te hebben personaliseren. Ze komen binnen en stellen bijvoorbeeld meteen “ik als witte lesbienne”, maar dat zien ze dan als een diep individuele identiteit. Zo wordt het een persoonlijkheidskenmerk in plaats van een positie binnen de maatschappij. En dat alles terwijl het almaar belangrijker wordt om in een overkoepelende dimensie te kunnen denken. We worden immers geconfronteerd met verschillende systeemcrisissen. In plaats van het schip een andere richting uit te sturen, zie ik vooral de Titanic-reflex: als ík maar in een reddingsbootje geraak.’


Een begrijpelijke menselijke reactie.

‘Ja, maar dat begrip brengt ons geen toekomst. Of toch maar een toekomst voor een heel beperkt groepje. Dat zag je bij de Titanic ook: velen dachten in zo’n sloepje hun eigen hachje te kunnen redden, maar het is maar weinigen effectief gelukt.’

‘De crisissen waarin we verkeren, hangen volgens mij samen met een crisis van hoe we onze wereld geproduceerd hebben. Als we dat productiesysteem niet veranderen, wordt onze aarde alleen maar onbewoonbaarder voor een steeds grotere groep van mensen.’


U omschrijft het neoliberale kapitalisme als een vampier die almaar op zoek is naar nieuw bloed.

‘Het is een systeem dat om te overleven als een gek nieuwe terreinen aanboort om uit te buiten. Dit productiesysteem kon ontstaan door winst te maken op arbeid van tot slaaf gemaakten, het reproductieve werk van vrouwen, ruwe grondstoffen uit de kolonisering en het uitputten van de natuur. De gekoloniseerde wereld heeft zich gedekoloniseerd, emancipatiebewegingen hebben de kwestie arbeid en de noties van wat een gezin is opengebroken, zelfs de natuur praat terug. Al de sectoren die zijn ingelijfd door het kapitalisme komen in opstand.’


Is dit het einde, of zijn er nog terreinen die uit te buiten vallen?

‘De digitale wereld, bijvoorbeeld. Van de belofte van wat het internet had kunnen zijn, is niet veel in huis gekomen. De commerciële belangen zijn erop losgelaten. Kennis is ook zo’n domein dat van publiek belang is, maar dat steeds meer geprivatiseerd wordt. Nog een sector waar de bloeddorst welig tiert: de industrie rond lichamen. Ik denk daarbij zowel aan de orgaanmarkten als de baarmoedermarkten. Het surrogaatmoederschap is een miljardenbusiness geworden.’


Hoe ziet u de toekomst van het feminisme?

‘Evident intersectioneel en solidair met andere strijden van minderheidsgroepen. En met oog voor andere bronnen van machtsverhoudingen, zoals klasse en afkomst. Een kapitalistische logica produceert bewust ongelijkheid op verschillende terreinen en we moeten ons niet tegen elkaar laten uitspelen.’


Bestaan er dan geen rechts-conservatief feminisme volgens u? Zijn neoliberale feministen geen echte feministen?

‘Die bestaan zeker. Je kunt feminist zijn en binnen het bestaande productiesysteem blijven. Dat systeem is een auto die op een muur afrijdt. Je kunt als feminist aan het stuur zitten, of je kunt groen zijn en van die auto een Tesla maken. Maar het resultaat blijft een crash.’

‘Al lijkt het makkelijker om ons het einde van de wereld in te beelden dan om ons het einde van het kapitalisme voor te stellen, toch zie ik hoopvolle bewegingen. Kapitalisme is geen goddelijke wetmatigheid, er is een tijd voor het kapitalisme geweest en er zal een tijd na zijn. Om het met de Indiase schrijfster Arundhati Roy te zeggen: “Een andere wereld is mogelijk. Op een rustige dag hoor ik haar ademen.”’


DS, 05-08-2023 (Ann-Sofie Dekeyser)