De oorlog in Gaza in tien vragen


Het schijnbaar eeuwigdurende conflict tussen Israël en Palestina laait sinds zaterdag 7 oktober op als nooit tevoren. Wat bezielde Hamas? Wat wil Israël bereiken? Wat betekent deze oorlog voor de tweestatenoplossing? Op deze en andere vragen proberen we met onder meer Rashid Khalidi en Ludo Abicht antwoorden te bieden. Met oog voor de lange geschiedenis van het conflict, want zonder geschiedenis geen heden.


Wat bezielde Hamas? (Hoe) valt de gruwelijke aanval te verklaren?

Op 7 oktober 2023 lanceerde Hamas een verrassingsaanval op Israël. De groepering vuurde duizenden raketten af en zwaarbewapende militanten doorbraken op verschillende plaatsen de grensbarrières, infiltreerden diep in Israëlisch grondgebied en namen zo'n 240 mensen mee als gijzelaars. Burgers werden vermoord en gruwelijk verminkt, en vrouwen verkracht. Huizen werden geplunderd en in brand gestoken en minstens 1.200 Israëli's kwamen om het leven.

"De aanvallen kwamen niet uit het niets", zegt analist Mouin Rabbani. "Dit was een reactie op het jarenlange beleid van Israël jegens het Palestijnse volk, de Gazastrook en Hamas zelf. De Palestijnen waren een langzame dood aan het sterven en Hamas besloot dat het iets spectaculairs moest ondernemen om de Palestijnse zaak weer bovenaan de geopolitieke agenda te zetten. De voornaamste doelstelling van Hamas op 7 oktober bestond erin om de status quo onherroepelijk te doorbreken."

"Door de al zestien jaar durende blokkade van Gaza door Israël, met steun van Egypte, leven mensen er opeengepakt en in armoede, zonder enig perspectief. Er is Israëls apartheidspolitiek (waarbij de twee volkeren in een ander rechtssysteem leven, red.) en Israël is al jaren bezig met de Palestijnse kwestie unilateraal aan te pakken, zonder enige consideratie voor de Palestijnse rechten of belangen."

Historicus Rashid Khalidi benadrukt dat "niet alles vredig was". Israël is niet "een of ander onschuldig landje dat zomaar ineens werd aangevallen door een stelletje wilde islamitische fanatici. De bevolking van Gaza bestaat voor zo'n 80% uit vluchtelingen afkomstig uit de gebieden die Hamas op 7 oktober binnendrong."

"Israël is een koloniaal vestigingsproject waartegen – zoals tegen alle andere in het verleden – verzet wordt geboden door de inheemse bevolking", zegt Khalidi. "Dat is de dynamiek die speelt en als we dit niet beseffen, kunnen we het conflict ook niet oplossen."

Koen Bogaert geeft aan hoe belangrijk het is om de rationaliteit te onderzoeken achter de schijnbare irrationaliteit. "Het geweld van Hamas is het geweld van de kolonisator dat zich nu tegen de bezetter keert." Bogaert noemt het frame dat Hamas als 'barbaren' of 'beesten' schetst een politieke strategie.

"Dan moet je niet meer de analyse maken over de mogelijke redenering achter deze gruweldaden. We schuiven de Palestijnen aan de kant als onmensen en daarop mag dan een onmenselijke reactie volgen."


Waarom viseerde Hamas ook Israëlische burgers?

Rabbani vermoedt dat veel van wat zich op 7 oktober afspeelde in het heetst van de strijd werd besloten en uitgevoerd, omdat de Israëlische verdediging als een kaartenhuisje in elkaar stortte. Volgens hem gingen de Hamasstrijders er hoe dan ook vanuit dat ze niet levend zouden terugkeren.

"De waarheid is veel gecompliceerder dan hoe de feiten ondertussen worden voorgesteld. We hebben zowel te maken met Palestijnse als Israëlische propaganda. Zo zijn er mensen die beweren dat Hamas nooit burgers zou aanvallen. Terwijl we goed weten dat dit met de zelfmoordaanslagen sinds de Tweede Intifada wel degelijk de bedoeling is. Ik ga ervan uit dat een aanzienlijk aantal Israëlische burgers door Hamas opzettelijk is omgebracht, zij het op eigen initiatief, zij het op basis van orders."

Ook hij ziet nog veel onbeantwoorde vragen over die dag. "In hoeverre vielen er burgerslachtoffers door de Israëlische reactie en bij de herovering van de bevolkingscentra?"

Rabbani vindt dat 7 oktober te veel wordt voorgesteld alsof het in hoofdzaak draaide om het afslachten van Israëlische burgers. "We moeten toch in herinnering brengen dat het voornaamste doelwit van Hamas op 7 oktober de Gaza-divisie was. Die Israëlische militaire eenheid is verantwoordelijk voor de controle over de Gazastrook en werd op 7 oktober vrijwel geheel uitgeschakeld door aanvallen op meerdere militaire bases."


Waarom nam Hamas zoveel gijzelaars?

"Hamas wou zo veel mogelijk Israëlische soldaten uitschakelen en een deel gevangen nemen om Palestijnen vrij te krijgen uit Israëlische gevangenissen", zegt Rabbani.

"De gevangenenkwestie, is van centraal belang. Het is vrij duidelijk dat een uitgebreide gevangenenruil de reden was van Hamas en Yahya Sinwar, de leider van Hamas in de Gazastrook, om zoveel Israëlische soldaten en burgers te gijzelen."

In hoeverre het gijzelen van Israëlische burgers deel uitmaakte van het oorspronkelijke plan kan Rabbani niet zeggen. "Zo zeggen het Israëlische leger en de inlichtingendiensten dat Hamas niet op voorhand wist van het Tribe of Nova-festival." Dit dancefestival nabij de kibboets Re'im werd bestormd door Hamas. Daarbij kwamen zo'n 365 mensen om.


Hoe kon Israël toch verrast worden door Hamas?

Hamas kon zeer ver in het zuiden van Israël binnendringen, ondanks het torenhoge Israëlische militaire overwicht. Israël vertrouwt volgens Rabbani meer op militaire technologie dan op mankracht. "Zo hebben ze meer dan 1 miljard euro geïnvesteerd in een state of the art elektronische barrière met geavanceerde surveillancetechnologie rondom de Gazastrook. De Israëlische leiding was er heilig van overtuigd dat dit voldoende was om aanvallen vanuit de Gazastrook te voorkomen."

Volgens Rabbani meende Israël dat machtsbehoud in de Gazastrook het enige was dat Hamas ambieerde. "Als Hamas waarschuwde voor de toenemende Israëlische invallen in de Haram Al-Sharif, wat joden de Tempelberg noemen, en de Al-Aqsamoskee in Jeruzalem, of de verdere kolonisatie en onteigening op de Westelijke Jordaanoever, werd dit afgedaan als pr of retoriek. Israël verkeerde dus in de waan dat het zich daarover niet druk hoefde te maken. Dat is een gigantische inschattingsfout gebleken."

"In die context is het kunnen gebeuren dat de legerleiding manschappen verplaatste naar de Westoever om daar razzia's van kolonisten te ondersteunen en om gewapende groeperingen in Palestijnse vluchtelingenkampen op te rollen."

Ludo Abicht brengt ook in herinnering hoe Hamas groot is kunnen worden door de Israëlische verdeel-en-heerspolitiek. De beweging werd door Israël financieel gesteund om een wig te drijven binnen de Palestijnse bevrijdingsorganisatie PLO, en tussen Gaza en de Westelijke Jordaanoever.


Was de aanval van Hamas legitiem? En wat met de Israëlische reactie?

"Enerzijds wou Hamas militaire grensposten doorbreken. Dat lijkt me een legitiem doelwit", zegt Bogaert. "De Palestijnen hebben het recht om zich te verzetten tegen hun bezetting met alle mogelijke middelen. Dat werd ook erkend in VN-resoluties."

"Maar Hamas nam ook gijzelaars en viseerde burgerdoelen. Dat zijn oorlogsmisdaden volgens het internationaal recht. De vraag is wat Hamas precies probeerde te bereiken en ook of alles gelopen is zoals gepland. Zo zijn er in het kielzog van Hamas ook andere groeperingen als Islamitische Jihad en misschien ook burgers uitgebroken die op eigen houtje hebben gehandeld."

Ook Peter Malcontent benadrukt dat "verzetsbewegingen zich, net zoals de bezetter, dienen te houden aan de regels van het internationale oorlogsrecht. Ook zij mogen de burgerbevolking dus niet onnodig in gevaar brengen, zoals door deze als menselijk schild te gebruiken."

"Doelbewust geweld tegen burgers mag in principe niet. Dat geldt ook voor raketbeschietingen van Hamas die doorgaans gericht zijn op civiele doelwitten. Een aanval op een militair doelwit kan wel gepaard gaan met burgerdoden. Er bestaat geen rekenformule om te bepalen hoeveel burgerdoden aanvaardbaar zijn bij een aanval op specifieke militaire doelwitten. Maar het mag duidelijk zijn dat een hele stad wegvagen om één wapenopslagplaats van beperkte omvang te vernietigen niet kan", zegt Malcontent.

Khalidi stelt dat dat vrijheidsbewegingen doorheen de geschiedenis altijd geweld hebben gebruikt. "Vaak op moreel onaanvaardbare wijze, met ook geweld op burgers. Kijk maar naar Zuid-Afrika en Ierland. Veel landen zouden zich ook niet bevrijd hebben zonder het gebruik van geweld. Dus we moeten die twee zaken tegen elkaar afwegen."

Volgens Khalidi bezondigen zowel Hamas als Israël met het aanvallen van burgers zich aan flagrante schendingen van humanitair recht en principes van onderscheid, voorzorg en proportionaliteit. Maar Israël begaat die schendingen op immens grote schaal.

"Tussen de 700 en 800 Israëlische burgers werden gedood. Dat is het hoogste aantal burgerslachtoffers in de gehele geschiedenis van het bestaan van Israël met inbegrip van de oorlog van 1948. Tot nu toe (Apache sprak met Khalidi op 8 december 2023, red.) lijkt het erop dat zo'n 17.000 Palestijnen zijn omgekomen en dat er op zijn minst 7.000 vermist zijn. Dat is eveneens het grootste aantal Palestijnse burgerslachtoffers in de geschiedenis."

"Mocht het internationaal recht worden nageleefd – wat ook machtige staten als Israël weigeren te doen – dan zou je een compleet andere situatie hebben", meent Khalidi.

Voor Ludo Abicht is het duidelijk dat zowel in Gaza als in Israël extreme krachten aan zet zijn die elkaar groter maken en die onschuldige slachtoffers niet ontzien. Abicht, die zelf Joodse familie heeft in Noord-Frankrijk en Israël, zegt goed de angst en wraakgevoelens te begrijpen die na 7 oktober in Israël leven. "Maar wat Israël nu aanricht, effent het terrein voor een nog radicalere volgende generatie in Gaza."


Welk doel streeft Israël in Gaza na?

Volgens Abicht betekent "de disproportionele tegenreactie in Gaza" dat Israël als zionistische staat haar "oorspronkelijke programma verder uitvoert". En dat is: "zo veel mogelijk 'bijbels' land veroveren met zo weinig mogelijk Palestijnen daarop".

"Het was alsof er al een plan klaar lag: 'Bombardeer de Palestijnen naar de Sinaï-woestijn en dwing Egypte en later misschien ook Jordanië om de gevluchte bevolking op te nemen.' Israël schermt daarbij met de retoriek van 'zie je wel mensen, dit gebeurt er wanneer we ons niet verdedigen'."

Rabbani stelt dat "we moeten beseffen dat het Israëlische leger met operaties op de grond nog niet al te veel bereikt heeft. Het Israëlische leger is een zeer effectieve moordmachine als het gaat om bombarderen vanuit de lucht, maar een tamelijk middelmatige strijdmacht wat grondoperaties betreft."

De uitschakeling van Hamas ziet Rabbani niet als Israëls enige doelstelling. "Israël weet dat het bijna onmogelijk zal zijn om dat te realiseren. Israël heeft een uitdrukkelijke agenda om de Palestijnen te verdrijven uit Gaza. Dat hebben ze ook letterlijk gezegd in het begin. Alleszins is Israël nu bezig met de bevolking van Gaza collectief te bestraffen door de samenleving daar compleet te vernietigen."

"Zullen ze nu ook de mensen met geweld dwingen door de muren en grenzen te breken?", vraagt Khalidi zich luidop af. "Ik weet van de familie van mijn nichtje dat ze daar tot nu toe al meer dan drie keer gedwongen zijn om te verhuizen. Van Gaza-stad naar het zuiden, terug naar hun huis in Gaza-stad, daarna naar het Al Shifa-ziekenhuis en nu terug naar het zuiden waar ze opnieuw gebombardeerd worden. Mensen opjagen door bombardementen is hoe dan ook een oorlogsmisdaad."

"Maar Israël neemt ook bibliotheken, scholen en ziekenhuizen en infrastructuur onder vuur. Dit heeft allemaal niks met Hamas te maken. De wreedheden die aan het begin van deze oorlog werden begaan door Hamas en anderen, stelden Israël in de gelegenheid om een ​​nieuwe fase van etnische zuivering door te voeren", zegt Khalidi.


En wat met de door Israël bezette Westelijke Jordaanoever?

"Tegelijkertijd laat Israël inwoners van de settlements op de Westelijke Jordaanoever nog meer betijen", ziet Abicht. "Oogsten werden verbrand en er waren raids van settlers in Palestijnse dorpen. Het lijkt dus dat die daar nu echt carte blanche hebben gekregen."

"Het land dat Israël nog overliet aan de de Palestijnen verdwijnt zienderogen. En eens ze hun land verlaten omdat ze weggejaagd worden of om hun familie in veiligheid te brengen, kunnen ze niet terug. Daarom blijven mensen bijvoorbeeld in Oost-Jeruzalem in volstrekte armoede wonen tot het bittere eind. Ze weten dat ze anders niet meer terug kunnen."

Als historicus wijst Khalidi op ruim vijf decennia van "kolonisatie en onteigening in de bezette Westelijke Jordaanoever, Oost-Jeruzalem en de Golanhoogvlakte". Dit begon in 1948 met de verdrijving van 750.000 Palestijnen tijdens de vestiging van Israël in 1948 en van meer dan 250.000 Palestijnen in 1967. "En niemand van hen mocht terugkeren."
Een wagen rijdt langs een brandende hoop autobanden op weg naar het vluchtelingenkamp Al-Faraa op de Westelijke Jordaanoever. Bij een Israëlische raid werden vier Palestijnen doodgeschoten.

In het boek Israël/Palestina bespreekt Abicht vijf mogelijke oplossingen: een status-quo, een deportatie van de Palestijnen, een 'vermenselijking' van de bezetting, de oprichting van twee leefbare staten of de vorming van een binationale staat voor alle bewoners van de regio. Schuiven we, met wat zich nu in Gaza voltrekt, meer op in de richting van deportatie? Abicht vreest het.


Wat doet de internationale gemeenschap?

"De allereerste reis van Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Blinken naar het Midden-Oosten had de doelstelling om Arabische bondgenoten mee aan boord te krijgen voor de etnische zuivering van de Gazastrook", zegt Rabbani. "Maar Egypte, dat daar het grootste 'slachtoffer' van zou zijn, wou daar absoluut niets van weten. Blinken heeft zich op die onverzettelijkheid compleet verkeken."

"Where does an elephant sit? Wherever he wants." Zo vat Ludo Abicht het samen. "Israël kan zich alles permitteren. Eigenlijk is het gewoon onvoorstelbaar hoe dat land alle wetten, regels en alle gemaakte afspraken naast zich kan neerleggen."

De meeste westerse regeringen betonen zich nogal kritiekloos solidair met de Israëlische regering. Speelt hier het inlossen van een soort historische ereschuld voor de Holocaust? Of eerder plat eigenbelang?

Bogaert meent wel dat schuldgevoelens over de Holocaust een hardere opstelling tegen het Israëlische bezettingsregime in de weg staan. "De herinnering aan de Holocaust is zonder twijfel belangrijk, maar er is ook de politieke instrumentalisering van de Holocaust om het zionistische project en de bezetting goed te praten. Dat deze twee zaken vaak door elkaar lopen is problematisch."

"Al is Israël natuurlijk ook een belangrijke economische partner, op vlak van geneeskunde en farmacie, maar ook de veiligheids- en wapenindustrie. De Palestijnen hebben geopolitiek en economisch gezien niets te bieden", ziet Bogaert ook.

Bogaert wijst ook naar de "zeer sterke Israëlische lobby in de Verenigde Staten. En die grootmacht bepaalt het beleid ten aanzien van Israël. Europa volgt als junior partner grotendeels die lijn. Bovendien staat in de Verenigde Staten een grote groep evangelische christenen heel sterk achter Israël vanuit de eigen religieuze agenda."

Tenslotte denkt Bogaert ook dat we niet mogen onderschatten hoe historisch racisme en islamofobie meespelen, "los van het feit dat we ook te maken hebben met een reëel antisemitisme".

De Holocaust speelde uiteraard een belangrijke rol in de stichting van Israël, brengt Abicht in herinnering. "Het zionisme is een Oost-Europees koloniaal project dat ontstaan is binnen een Europese koloniale traditie en binnen een context van legitieme vrees van de joodse bevolking voor die voortdurende vervolging. De zionisten waren aanvankelijk een kleine, maar goed gefinancierde minderheid die uiteindelijk met de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust voor vele Joden uitgroeide tot de enige mogelijke oplossing."


Kan de spiraal van (zinloos) geweld doorbroken worden?

Abicht betreurt dat er bij de moorddadige raids van Hamas veel mensen zijn omgekomen die met het hele conflict weinig te maken hadden of zich zelfs beijverden voor de Palestijnen. "In die kibboetsen waren velen zelfs gelieerd aan de vredesbeweging. Ook Vivian Silver, een van de bekendste Israëlische vredesactivisten, werd vermoord."

Maar hoe sterk staat die vredesbeweging? Volgens Khalidi staat ons nog een zeer zware tijd te wachten. "Aan de Palestijnse kant is er verdeeldheid en desorganisatie, en aan de Israëlische kant de enorme verschuiving naar rechts, nog versterkt door het trauma van 7 oktober."

Vijftig jaar geleden, op bijna dezelfde datum als de Hamas-aanval, voerden de Arabische staten een verrassingsaanval uit op Israël. Egypte en Syrië slaagden erin het Suezkanaal over te steken en op te rukken naar de Golanhoogte. Uiteindelijk zegevierde Israël, maar de oorlog mondde in 1979 uit in een vredesakkoord tussen Israël en Egypte én de teruggave door Israël van de Sinaï aan Egypte. Kan ook de huidige oorlogshorror uiteindelijk tot een positieve wending leiden?

Rabbani antwoordt aan de hand van een anekdote. "In 1971 hield de toenmalige minister van Defensie van Israël en grote held van 1967, Moshe Dayan een toespraak waarin hij stelde dat als hij moest kiezen tussen 'vrede zonder Sharm-el-Sheikh' (de badplaats in het toen bezette Egyptische schiereiland Sinaï, red.) of 'Sharm-el-Sheikh zonder vrede' hij resoluut voor dat laatste zou kiezen."

"Maar na 1973 kwam Israël tot het besef dat het zolang het de Sinaï-woestijn bezette er altijd een volgende oorlog zou komen met Egypte. Uiteindelijk was het Menachem Begin, nochtans een extremist, die de Sinaï tot de laatste millimeter aan Egypte heeft teruggeven. En wie was de belangrijkste onderhandelaar bij de totstandkoming van deze akkoorden? Moshe Dayan."

Maar Rabbani wijst ons ook op een andere dynamiek die evenzeer door 1973 in gang werd gezet. "Het luidde ook het begin in van de extremistische kolonistenbeweging. Israëli's die het meest gehecht waren aan het permanente behoud van de bezette gebieden begonnen een mogelijke Arabisch-Israëlische vrede als een bedreiging te zien. Zo begonnen bewegingen als Gush Emunim hun nederzettingsactiviteiten op de Westelijke Jordaanoever en in de Gazastrook sterk op te drijven. Voor mij blijft vraag open of deze crisis op langere termijn de strijdende partijen het belang van vrede kan doen inzien."


Wat betekent deze nieuwe oorlog voor de tweestatenoplossing?

Als voormalig Palestijns onderhandelaar over de tweestatenoplossing meent Khalidi dat dit ondertussen een gepasseerd station is. Khalidi was met name adviseur van de Palestijnse delegatie tijdens de Arabisch-Israëlische vredesonderhandelingen in Madrid en Washington in 1993.

Hij heeft het geloof in de tweestatenoplossing al een hele tijd verloren. "Ik had daar geen bezwaar tegen als doelstelling dertig jaar geleden. Maar het is niet langer mogelijk. Zeker de onderhandelingen van Oslo – waarbij ik niet betrokken was – resulteerden in overeenkomsten die de situatie van de Palestijnen aanzienlijk verslechterden. De bezetting werd gewoon verder uitgebreid en nog veel meer onderdrukkend."

"Ik zou dus vooral willen dat we kijken naar alle inspanningen van Israël, met de steun van de Verenigde Staten en West-Europa, om die tweestatenoplossing onmogelijk te maken. Je kan geen uitzaaiend nederzettingenbeleid steunen dat evolueerde van 125.000 kolonisten in 1991 over meer dan 250.000 in 2000 naar 750.000 in 2023."

"Die nederzettingen zijn doordacht en zorgzaam gepland om een levensvatbare, aangesloten, soevereine en onafhankelijke Palestijnse staat onmogelijk te maken. De Knesset nam in 2018 ook een wet aan die stelde dat er in Israël maar één volk is met het recht op zelfbeschikking en dat is het Joodse."

Al meent Rabbani dat "één telefoontje uit Washington zou kunnen volstaan om Israël te dwingen zich terug te trekken". "Al is de Verenigde Staten momenteel niet bereid om Israël op dit punt uit te dagen."

Volgens Khalidi zijn andere benaderingen wel nog mogelijk. "Kijk naar landen als Zuid-Afrika, (Noord-)Ierland, Kenia of Zimbabwe. Verre van perfecte gevallen, maar ze lieten wel de voormalige regimes van vestigingskolonialisme achter zich. De kolonisten van weleer werden aanvaard en maken nu deel uit van de samenleving. Maar enige vorm van verzoening zal moeten zijn gebaseerd op dekolonisering en gelijke rechten."

Koen Bogaert treedt Khalidi bij om een meer inclusief land te overwegen waar joodse, christelijke en islamitische mensen samenleven. "Dat is ook het ook het vertrekpunt vandaag bij veel Palestijnse academici en activisten. Ook belangrijk is het recht op terugkeer van de gevluchte Palestijnen. Dat recht op terugkeer is erkend door de VN, al in een resolutie uit 1948."
Rashid Khalidi: 'In Zuid-Afrika of Noord-Ierland werden de kolonisten van weleer aanvaard en maken ze nu deel uit van de samenleving'

Al moeten volgens Bogaert Palestijnen eerst en vooral medezeggenschap krijgen over hun politieke toekomst. "Als we dan hypothetisch zouden nadenken over een mogelijke oplossing zou er naar analogie van Zuid-Afrika ook een Waarheids- en Verzoeningscommissie moeten komen waarbij trauma's aan beide kanten aan bod komen en er sprake kan zijn van herstel voor al het leed."

Als je alle oorlogen en leed zou kunnen wegdenken, dan heeft bijvoorbeeld de Gazastrook een enorm potentieel, meent Abicht. "Het is nog het enige ongerepte stuk kustgebied aan de Middellandse Zee. Zo'n 4.000 jaar geleden liep daar een van de grote karavaanwegen. Gaza kent als voormalig kruispunt van culturen en handel een enorme archeologische rijkdom."

"Het gebied heeft enorme troeven: toeristisch, cultureel, maar ook menselijk. Je kwam daar niet in een woestenij terecht. Nu wel, helaas."


Blog Apache, 20-12-2023 (Frederik Polfliet)