‘Tiktok, Twitter en co. vervormen ons beeld van het verleden’


Historische content is goed voor miljoenen kliks op sociale media. Maar veel ‘e-geschiedenis’ verdringt betrouwbare geschiedschrijving, zegt historicus Jason Steinhauer. Algoritmes duwen gebruikers richting simplistische verhalen, politieke desinformatie en nepgeschiedenis, al dan niet verzonnen door AI.


In 2016 verrasten ze nog, de berichten dat tieners uit Noord-Macedonië talloze websites runden die pro-Trump nepnieuws injecteerden in de Facebook-tijdlijn van Amerikaanse kiezers. Hoe online desinformatie het politieke debat kan bezoedelen, is inmiddels breed gekend. Maar minder mensen beseffen hoezeer de mechanismen achter de sociale media ook onze geschiedschrijving in het gedrang brengen.

Dat zouden ze wel moeten doen, betoogt Jason Steinhauer, auteur van het boek History, disrupted: How social media and the world wide web have changed the past, tijdens een interview in Brussel. Steinhauer is onderzoeker bij het Wilson Center, een denktank verbonden aan de Amerikaanse overheid. Eerder werkte hij voor het Museum of Jewish Heritage in New York, de Rock and Roll Hall of Fame en de Library of Congress in Washington. Daar, in de grootste bibliotheek ter wereld, zegt hij, ‘werd mij duidelijk dat de ideeën die zowel bezoekers als Congresleden en hun medewerkers hadden over geschiedenis, gevormd werden door wat ze zagen op de sociale media’. Bij middelbare scholieren en hun leerkrachten, studenten en journalisten bleek het niet anders. Overal vond Steinhauer voorbeelden van mensen die hun historische kennis bijeensprokkelden via Wikipedia, maar ook op Twitter, Youtube, Instagram en Tiktok.

‘E-geschiedenis’, noemt Steinhauer de (pseudo)historische content die het internet overspoelt. ‘Hoe meer die e-geschiedenis aansluit bij de waarden en logica van het sociale web, hoe groter de kans is dat je ze te zien krijgt.’ Het doel is content maken die viraal gaat, en wie viraal wil gaan, moet visueel aantrekkelijke kost maken die inspeelt op de algoritmes van een handvol apps. ‘Met nauwkeurigheid heeft dat niets te maken’, zegt Steinhauer.

‘In mijn boek vermeld ik “History in pics”, een Twitter-profiel dat zegt momentopnames te tonen van historische gebeurtenissen. Die account heeft vier miljoen volgers, veel meer dan gelijk welke professionele historicus. Blijkt dat History in pics gestart is door twee Australische tieners die geschiedenis naar eigen zeggen saai vonden. Hun doel was puur commercieel: ze zagen in dat oude foto’s viraal doen gaan de basis kon zijn voor een zakenmodel. Hun opvallende beelden waren soms nep, soms bewerkt en toonden soms dingen die nooit gebeurd zijn. Het maakte hen niet uit. Ze hadden een formule waaraan ze beelden toetsten om in te schatten of ze viraal zouden gaan.’


Holocaust-ontkenning

Dat soort e-geschiedenis is niet alleen onbetrouwbaar, ze verdringt ook onderwerpen die niet passen in de algoritmes. ‘Kijk naar Instagram. Hoe meer een beeld in het oog springt, hoe groter de kans dat je stopt met scrollen en een kijkje neemt. Dat mechanisme bevoordeelt de 19de-, 20ste- en 21ste-eeuwse geschiedenis: daarvoor waren er geen foto’s.’

Terwijl complexe en minder fotogenieke onderwerpen naar de achtergrond verdwijnen, doen profielen met pakkende fotografie uit Wereldoorlog II – vaak gemaakt als propaganda – het uitstekend op Instagram. ‘Nu eens worden die gepost door een professionele instelling als het National World War II Museum, dan weer door Russische verspreiders van desinformatie.’ Historische memes zijn prima vehikels voor de verspreiding van kwaadaardige denkbeelden allerhande. ‘Holocaustontkenning en -minimalisering tiert welig op Tiktok.’

Is e-geschiedenis dan louter een negatief verhaal? ‘Een beweging als Black Lives Matter is gegroeid op het sociale web. Als je dan ziet hoe de geschiedenis van de burgerrechtenbeweging geïntegreerd werd in die nieuwe sociale beweging, op een manier die echte verandering heeft veroorzaakt in de Amerikaanse samenleving, kun je betogen dat e-geschiedenis doorslaggevend was in dat succes’, zegt Steinhauer. ‘Maar dezelfde dynamiek die e-geschiedenis in de ene situatie succesvol maakt, maakt haar in een andere situatie toxisch. Kijk maar naar Oekraïne en Rusland en de manier waarop historische verhalen daar worden verdraaid en ingezet als wapens.’

Kan online geschiedschrijving geen stapsteen zijn richting meer doorwrochte historische werken? ‘Dat was de hoop, maar veel bewijs heb ik daarvoor niet gevonden. Het grotere plaatje toont dat mensen te overweldigd zijn door de e-geschiedenis op hun telefoon om nog dieper te graven. Mensen die ik interviewde, vertelden me dat ze soms een uur lang door e-geschiedenis zaten te scrollen voor ze zich realiseerden dat niets tot hen was doorgedrongen.’


Verzonnen archief

De opkomst van artificiële intelligentie creëert nieuwe problemen. ‘Er bestaan al subreddits (forums op de website Reddit, red.) waar mensen complete geschiedenissen verzinnen met behulp van AI. Ze genereren beelden en hele krantenartikelen over gebeurtenissen die nooit plaatsvonden. Dat kan in een oogwenk en in oneindige hoeveelheden. Hoe dat ons begrip van de geschiedenis zal vervormen en hoe kwaadwillige actoren die instrumenten zullen gebruiken? Het is een doos van Pandora die we nu pas openen.’

Heeft geschiedkunde als academische discipline dan nog een toekomst? ‘Daar ben ik niet zeker van’, zegt Steinhauer. ‘Nu steeds meer mensen het gevoel hebben dat ze geschiedenis kunnen leren op hun telefoon, zien we in de VS en Europa dat minder mensen zich inschrijven voor geschiedenisopleidingen. Geschiedenisdepartementen worden opgeheven en docenten worden ontslagen.’

Steinhauer wil het niet lijdzaam ondergaan. Hij richtte het History Communication Institute op, om op ethische wijze historische kennis te verspreiden via de nieuwe media. Hij lanceerde een podcast op de app Clubhouse, een blog op Substack en gebruikt Twitter om volgers te leren hoe je online juiste historische informatie van slechte onderscheidt. Om meer geld naar zijn bedreigde discipline te laten vloeien, lanceerde hij zelfs een cryptomunt, de Jasoncoin.

Ondanks alles blijft het een ongelijke race, waarbij ethische spelers elke stap goed moeten overdenken. Want, zegt Steinhauer: ‘Hoe meer we de sociale media gebruiken om over geschiedenis te communiceren, hoe meer de logica die daar geldt zal bepalen hoe wij over geschiedenis denken.’


DS, 17-05-2023 (Roeland Termote)