Het einde van de maand of het einde van de planeet?


Klimaatmaatregelen die geen rekening houden met de ongelijkheid in de samenleving, zullen de onvrede bij een deel van de bevolking alleen maar doen toenemen, waarschuwt Wim Van Lancker.


De Vlaming wil dat er iets wordt gedaan aan de klimaatopwarming, maar wil er niet voor betalen. Dat is, kort samengevat, een van de opvallende resultaten van De Stemming, het jaarlijkse opinieonderzoek van deze krant en VRT.Nws (DS 9 mei). De kerncentrales langer openhouden vindt bijna iedereen een goed idee. Maar het eigen gedrag veranderen, dat is een ander paar mouwen. De overheid moet meer doen: natuurlijk. Dat zal geld kosten: laat maar. Het doet mij denken aan een bekende cartoon. Aan een menigte wordt gevraagd wie verandering wil. Alle handen gaan de lucht in. Maar als de vraag wordt gesteld wie zélf wil veranderen, dan blijven de handen omlaag.

Zie je wel, zegt de cynicus dan. Zolang mensen zelf hun gedrag niet willen veranderen, zal het nooit lukken. Het is onze schuld. Individuele verantwoordelijkheid. Maar dat klopt niet.


Bakfiets

Het probleem is dat klimaatbeleid op de leest van hogeropgeleide tweeverdieners is geschoeid, en veraf staat van de levensomstandigheden van een aanzienlijk deel van de bevolking. Subsidies voor zonnepanelen en warmtepompen versus duurdere fossiele energie. Elektrische bedrijfswagens versus lage-emissiezones waar oude diesels niet langer welkom zijn. Het is geen toeval dat het in de enquête van De Stemming voornamelijk kiezers van Open VLD en Groen zijn die aangeven hun gedrag te willen veranderen voor het klimaat.

Voor mensen die de recordprijzen voor energie en benzine rechtstreeks in hun portemonnee voelen, ligt dat anders. Dat is te begrijpen, want het einde van de maand is nu eenmaal sneller daar dan het einde van de planeet. Voor wie noodgedwongen in slecht geïsoleerde huizen leeft, met oudere wagens rondtuft en goedkoop vlees op het menu heeft staan, is een warmtepomp, bakfiets of kookboek van Ottolenghi iets van een andere wereld. In 2020 was het voor bijna een kwart van de bevolking onmogelijk om een onverwachte uitgave van 1.000 euro te doen. Laat staan dat ze zich renovaties van ettelijke tienduizenden euro’s kunnen veroorloven, om dan via ingewikkelde paperassen een deel van de investering terug te krijgen.

Politici die beweren te luisteren naar de stem van het volk (en dat beweren ze allemaal) staan voor een dilemma. Welke stem horen ze? De kreet van de klimaatactivisten, die een drastische vermindering van het gebruik van fossiele brandstoffen eisen tijdens de klimaatmarsen, of de megafoon van de gele hesjes, die vinden dat fossiele brandstoffen betaalbaar moeten blijven? Beide groepen vinden dat ze niet worden gehoord. Beide hebben gelijk. De klimaatactivisten klagen terecht aan dat er te weinig doortastende maatregelen worden genomen. De gele hesjes zien en voelen dat de economische onzekerheid toeneemt in hun leven en in hun omgeving, en dat klimaatmaatregelen het leven vooral duurder maken voor hen, waardoor het harken wordt om erbij te horen.


Steviger vangnet

Maatregelen die geen rekening houden met die tweespalt, met de ongelijkheid in de samenleving, zullen de onvrede alleen maar doen toenemen. Dat vreet aan het draagvlak voor een klimaatbeleid. Sociologisch onderzoek wijst uit dat in België de helft van de bevolking sceptisch staat tegenover het klimaatbeleid. Dat is een groot probleem. Hoewel de verantwoordelijkheid voor de klimaatverandering overduidelijk bij de hogere inkomensgroepen ligt, moet iederéén andere keuzes kunnen maken. Recent onderzoek wijst uit dat er in België nauwelijks huishoudens zijn met een uitstoot van broeikasgassen die laag genoeg is om de stijging van de temperatuur onder 1,5 graden Celsius te houden.

De oplossing ligt voor de hand: er moet een goed en stevig sociaal beleid worden gevoerd om het vangnet te verstevigen. Tegelijk moet drastisch worden ingegrepen in onze consumptie- en productieprocessen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Maar dat is niet wat gebeurt. Waarom niet? Deels ligt dat aan ideologie: wie de verantwoordelijkheid bij het individu legt, zal tot andere oplossingen komen dan wie vindt dat de overheid het voortouw moet nemen. En invloedrijke lobby’s willen het onvermijdelijke zo lang mogelijk uitstellen. Maar vooral de angst van politici voor het stemhokje speelt mee. De sociaaldemocratische politicus Bruno Tobback verklaarde in 2007, toen hij minister van Leefmilieu was: ‘Ik ken de oplossingen voor het klimaatprobleem. Alleen weet ik niet hoe ik daarna nog herkozen raak.’

Dat vat het probleem treffend samen: de maatregelen die genomen worden, mogen vooral niet te diep snijden in het vel van de groepen die het meeste electorale invloed hebben. Het gevolg is een klimaatbeleid op maat van de hogere inkomens.


Voorzitter met ruggengraat

Zolang het klimaatbeleid de sterken sterker maakt, en zolang vooral de meest kwetsbaren de gevolgen ervan voelen in hun portemonnee, zal het falen. Dit is wat politici niet goed genoeg beseffen: een goed werkende sociale bescherming is een noodzakelijke voorwaarde voor een effectief klimaatbeleid. Ook daar is werk aan de winkel. De omvangrijke Belgische welvaartsstaat en het ooit zo geroemde niveau van sociale bescherming geven minder en minder zekerheid aan de meest kwetsbaren, terwijl de sociale uitgaven in toenemende mate ten goede komen aan de midden- en hogere inkomensgroepen. Ziet u de parallel met het klimaatbeleid?

Het is pas als mensen massaal andere keuzes kúnnen maken, dat het mogelijk wordt om op korte termijn de klimaatdoelstellingen te behalen. Daarvoor is een sociaal beleid nodig dat meer geeft aan wie het meer nodig heeft en dat de kloof tussen de gele hesjes en de klimaatactivisten verkleint, en een doortastend klimaatbeleid dat rekening houdt met de levensomstandigheden van alle burgers. Dat is de politieke kwestie van onze tijd. Wie de nieuwe voorzitter wordt van Groen of CD&V, maakt niet uit. Zolang het maar iemand is met een ruggengraat.

Wim Van Lancker, professor sociaal werk en sociaal beleid (KU Leuven)


DS, 11-05-2022