Niemand is de ontwerper van zijn verhaal


Technologie speelt voor veel jongeren een cruciale rol in de beleving van wie ze zijn. Sociale media scheppen de verwachting dat ze zelf kunnen bepalen hoe hun volgers hen zien. Maar dat kan nooit helemaal lukken, schrijft Tinneke Beeckman. Je kunt jezelf nooit volledig vatten. Evenmin kun je kiezen hoe anderen je inschatten.


Crises zouden mensen bij uitstek kunnen aansporen om na te denken over hoe ze op nieuwe manieren willen produceren, consumeren, samenleven. En dat gebeurt gedeeltelijk. Als het over het klimaat gaat, vragen veel jongeren wel een breuk. Toch komt het publieke debat daarover langzaam op gang. Politieke aanpassingen gebeuren vooral door externe druk, bijvoorbeeld van de Europese Unie. Wat de pandemie betreft, worden aanpassingen op lange termijn nauwelijks besproken, zelfs niet na meer dan twintig maanden. Integendeel, politici beloven het oude leven zo snel mogelijk terug te brengen, en stemmen hun beleid daarop af. Misschien willen mensen in veranderende tijden vooral hun vroegere patronen hernemen. Misschien is sloomheid eigen aan de mens, hoe groot de urgentie om te veranderen ook mag zijn.

Die inertie zou Hannah Arendt vermoedelijk niet verrassen. Ze is nochtans de denker van de nataliteit, van het nieuwe. Ze vindt het verhaal van Christus buitengewoon, omdat het kind bij uitstek uitdrukt dat de mens altijd de mogelijkheid heeft het nieuwe te creëren. ‘Initium ergo ut esset, creatus est homo’ – ‘Opdat er een begin zou zijn, werd de mens geschapen.’ Dat citaat uit Augustinus’ Belijdenissen loopt als een rode draad door Arendts werk, al is ze een seculiere Duits-Amerikaanse Joodse filosoof. De mens heeft een initium, een begin. Hij kan een actie ondernemen in de tijd. Andere dieren leven volgens een repetitieve cyclus.


Leden van de consumentenbond

Om Arendts idee van nataliteit te begrijpen, heb je haar onderscheid tussen de drie menselijke basisactiviteiten nodig: arbeiden, werken en handelen. Van die drie is arbeiden de meest primaire. Als een werkend dier, ‘animal laborans’, probeert de mens in zijn levensonderhoud te voorzien. Hij doet wat nodig is om te blijven leven. Die activiteit is lichamelijk. Ze verloopt cyclisch en repetitief, zoals elke dag de vaat doen of elk jaar groenten oogsten. Het resultaat van die arbeid wordt geconsumeerd, verbruikt en dus vernietigd.

Voor Arendt is het cruciaal dat sommige activiteiten niet tot levensbehoeften worden gereduceerd. Mensen doen idealiter méér dan zich inspannen om te blijven leven. De mens is ook een ‘homo faber’. Hij bewerkt zijn omgeving en produceert wat nuttig is. Hij ontwikkelt instrumenten. Zoals de architect een plan maakt om een huis te bouwen, zo denkt hij na over de middelen die hij wil inzetten. Op die manier creëert de mens duurzaamheid. Door te werken en te maken probeert de mens de natuur te beheersen.

Ten derde kunnen mensen samen handelen, ze kunnen de wereld vormgeven. Als sociaal, politiek wezen, ‘zoon politikon’, verlangen ze naar zin en betekenis. Mensen spreken en handelen tussen elkaar; ze tonen hun inter-esse, de manier waarop ze met elkaar verbonden zijn. Ze treden in pluraliteit naar voren, engageren zich in de polis. En in die handeling kan de mens bij uitstek iets nieuws beginnen. Sterker, de handeling verandert een mens. Zo wordt de handeling een soort hergeboorte. ‘Met woord en daad treden wij de mensenwereld binnen, en dat binnentreden is als een tweede geboorte’, schrijft Arendt.

Nataliteit is dus alleen mogelijk als je handelt: als je samen met anderen, in pluraliteit, zorg draagt voor de wereld. Niet als je vooral alleen arbeidt of werkt. Niet als je de activiteiten tot je levensbehoeften beperkt. Niet als je alleen in het heden leeft, dat je evenmin met het verleden als met de toekomst verbindt. Hier rijst een probleem: heel wat tijd gaat op aan arbeiden en werken. Dat hoort bij een consumptiemaatschappij. Die maakt van het leven een soort kringloop: er is geen einde en geen begin, geen ander doel dan een repetitief, cyclisch proces. ‘Il forniquait et lisait les journaux’, typeert Albert Camus de moderne mens. Burgers ageren niet in de polis, ze zijn leden van een consumentenbond geworden. Ze vullen hun vrije tijd met entertainment, niet met spreken of handelen. Ze produceren consumptiegoederen, die dienen om geld te verdienen, als winst of als loon. Ze bekommeren zich om economische activiteiten, niet meer om politieke – die hebben voor Arendt weinig of niets met partijpolitiek te maken.


Aanschuiven aan een lange tafel

Die economische visie komt met een zware prijs. Arendt heeft het over een waste economy: ‘(…) een economie van verspilling, waarin alle dingen even snel moeten worden opgesleten en weggeworpen als ze zijn geproduceerd, wil het hele proces zelf niet plotseling een catastrofaal einde nemen.’

De pandemie heeft deze aandacht voor levensbehoeften nog versterkt. Elkaar ontmoeten in de publieke ruimte werd ook moeilijker. Via het internet dan maar? Technologie vervangt de publieke ruimte slechts in beperkte mate. Het internet werd in het begin als een lange tafel voorgesteld, waaraan elke burger zou kunnen aanschuiven. Lang daarvoor gebruikte Arendt dit beeld van de lange tafel al om de activiteit van het handelen uit te leggen. Sociale media kunnen dat verbindende effect wel hebben. Maar ze dienen een ander doel dan open gesprekken op gang brengen. Ze zijn een verdienmodel voor bedrijven, die data verzamelen en verkopen om machtige, rijke mondiale spelers te worden. Die media zijn geen echte publieke agora, maar een markt. Ze creëren geprivatiseerde publieke ruimtes, waar de regels van de eigenaars gelden (bijvoorbeeld door de algoritmes van hun platformen).

Door te handelen maak je ook een nieuw begin voor jezelf. Arendt beantwoordt daarmee de vraag hoe je de kloof tussen het persoonlijke en het publieke kunt overbruggen. Als je in een authentiek zelf gelooft, dat je vanuit jezelf moet ontdekken, creëer je geen relatie tot de samenleving, zoals in de vorige aflevering aan bod kwam. Toch heeft elke mens de ervaring uniek te zijn. Hoe kun je dat unieke begrijpen, en recht doen aan het leven in een gemeenschap?


Wie krijgen anderen te zien?

Arendts antwoord lijkt opmerkelijk eenvoudig, maar het bevat een scherpe analyse van een andere misvatting die vandaag leeft: dat ‘jezelf proberen te zijn’ de belangrijkste opdracht is die je in de wereld te vervullen hebt. Ze benadrukt het onderscheid tussen wie je bent, en wat je bent. ‘Wie je bent’, ontstaat door je handelen, maar dat is geen herhaling van ‘wat je bent’. Als ik een lezing geef, bijvoorbeeld, staat er een ‘wat’ op het programma: mijn naam en identiteit, die de drager zijn van de persoon die handelt. Maar zodra ik spreek, gebruik ik mijn vrijheid om mijn ‘wie’ te tonen. Die ‘wie’ valt niet te reduceren tot ‘wat ik ben’ op de brochure. Terwijl ik handel, onthul ik mezelf, ik verschijn op een nieuwe manier. Ik zeg deels andere dingen dan ik gepland had, het draait altijd anders uit. En ik voeg iets toe aan de relaties in de wereld, die door mijn optreden een beetje veranderen. Ikzelf ben door te handelen anders geworden. Door te handelen word je dus een singulier persoon.

Daarbij kan ik wel zeggen ‘wat’ ik ben, mijn naam en identiteit. Maar ‘wie’ ik ben, ontsnapt aan mezelf. Ik kan mezelf nooit volledig vatten. Evenmin kan ik kiezen hoe anderen me inschatten, hoe ze mijn optreden interpreteren en wat de ontmoeting met hen doet. In die zin weet ik zelfs niet wie die anderen te zien krijgen. Mijn ‘wie’ is waarneembaar voor anderen, maar blijft voor mezelf verborgen. Arendt verwijst naar de daimon in de Griekse godenleer: die begeleidt elke mens als een schaduw, en is slechts zichtbaar voor wie die persoon ontmoet. Door die beperkingen – mijn ‘zelf’ is evenmin maakbaar als de wereld – word ik niet passief of machteloos. Integendeel, ik handel en spreek, en daarin beleef ik mijn vrijheid. Actie heeft alles met vrijheid en niets met voluntarisme te maken. Het gaat er niet om dat je de wereld naar je hand zet; dat je als een rationeel, bewust subject jezelf en je omgeving kunt construeren.

Als je handelt, verschijn je aan anderen. Dat optreden vraagt moed. Ageren in de publieke ruimte, deelnemen aan de publieke zaak is ook heikel. Daarbij zijn de gevolgen van je acties onvoorspelbaar. ‘De verschijning van het nieuwe heeft daarom altijd iets van een wonder’, noteert Arendt.


Opgegroeid met smartphones

Ik gaf het voorbeeld van een lezing. Maar niet elke vorm van spreken in de publieke ruimte is een vorm van handelen. Wanneer je praat om propaganda te verspreiden, bijvoorbeeld, produceer je een leeg gepraat, waarin je jezelf niet toont. Om een hedendaags voorbeeld te nemen: op sociale media worden anonieme accounts ingezet om propaganda (en fake news) te verspreiden. Hier vindt geen gesprek plaats, hier heerst geen pluraliteit tussen burgers en hier ontstaat niets nieuws. Integendeel, dit is een poging om het onverwachte van het politieke uit te sluiten, en het spreken te manipuleren, dus tot een manier van maken te reduceren. Niet elke activiteit beïnvloedt je ‘wie’ op dezelfde manier. Als je consumeert, verandert je ‘wie’ niet, alleen je ‘wat’. Je koopt een auto, en wordt eigenaar, bijvoorbeeld.

Je singuliere zelf heeft dus niets te maken met een zoektocht naar authenticiteit. Dat denken zou een vergissing zijn. Je maakt je eigen ‘wie’ niet. Anders benader je je eigen mens-zijn als een object dat je kunt bewerken (dan verwar je de mogelijkheid tot maken, die je hebt als ‘homo faber’, met wat het betekent om te handelen, om een ‘zoon politikon’ te zijn). En het zelf is ook niet iets dat je diep verborgen in jezelf kunt ontdekken. Je kunt zoeken zoveel je wilt, je zult niets tastbaars vinden. In het spreken en handelen mét anderen, daar toon je jezelf. En dan zien de anderen iemand, die je zelf niet ziet.

Niemand is dus de ontwerper van zijn verhaal. Die gedachte staat haaks op de tijdgeest, waarin mensen hun positie, prestige en successen vertellen als het resultaat van hun geplande ondernemingen. En toch is ieder de held van zijn verhaal, aldus Arendt. Alleen moet je onder held precies die persoon verstaan die de moed heeft in de openbaarheid te treden, te handelen en te spreken, en zo zijn levensverhaal telkens opnieuw te beginnen.

Vooral jongeren staan onder groepsdruk om op sociale media te verschijnen. Generatie Z (geboren tussen pakweg 2000 en 2010) is meer dan enige groep vóór hen door technologie beïnvloed. Ze is opgegroeid met smartphones. Wie ouder is, herinnert zich een periode zonder die virtuele realiteit – ooit had je niet eens de illusie dat je met technologie kon bepalen wie je bent. Nu speelt technologie voor veel jongeren een cruciale rol in de beleving van wie ze zijn: profielen op sociale media verzamelen selfies, voorkeuren en meningen. Dat heeft het gevoel van maakbaarheid wellicht vergroot: de technologie geeft de indruk dat je de ‘wie’ van je handelen wel kunt vastleggen. En dat je mag verwachten dat de anderen zien wie jij wilt dat ze te zien krijgen, en jou daar zelfs in tegemoet treden. Maar dat kan nooit helemaal lukken.


De Kardashians

Beeldvorming wordt belangrijker. Elk nieuw populair internetplatform lijkt minder ruimte voor het geschreven of gesproken woord te laten. Op Instagram kun je minder woordelijke inhoud kwijt dan op Facebook. Een liedje op Tiktok dat viraal gaat, duurt misschien maar vijftien seconden. Bij die beeldvorming weegt de lichamelijke verschijning door. Die kun je controleren: door filters en Photoshop kun je je eigen beeld corrigeren. Overal zijn influencers op sociale media in opmars, van het Westen tot in China. Jongeren kijken naar hun profielen om te weten welke modes ze moeten volgen, hoe ze er moeten uitzien. Het gewenste uiterlijk kun je benaderen door spullen te kopen. Onlangs verschenen zelfs berichten over jonge vrouwen (soms ook mannen) die chirurgische ingrepen ondergaan om op influencers te lijken. Anderen proberen hun verschijning te disciplineren door obsessief te trainen of hun lichaam uit te hongeren, zoals bij eetstoornissen het geval kan zijn. Bij al die activiteiten primeren de levensbehoeften, zou je met Arendt kunnen zeggen. Er is geen inter-esse, geen samenzijn met anderen, geen aandacht voor de organisatie van de gemeenschappelijke wereld.

Ter illustratie, Greta Thunberg en Kylie Jenner zijn allebei populair bij jongeren. Thunberg is bij beleidsmakers, politici, commentatoren wellicht de bekendste jonge vrouw ter wereld. Maar influencer Kylie Jenner heeft op sociale media twintig keer meer volgers dan Thunberg. Zij werd bekend door de reality-tv-show Keeping up with the Kardashians, over het consumerende leven van een rijke, beroemde familie.

Het is een paradox: het geloof in het maakbare, unieke zelf vermindert de pluraliteit. Door zich vrijwillig te conformeren aan een ideaal, gaan mensen méér op elkaar lijken. Ze gebruiken hun keuzevrijheid om hun vrijheid op te heffen, ze willen uniek zijn en ze worden steeds meer uniform. Alsof jongeren die daarin opgaan hun eigen kracht niet meer herkennen: dat de toekomst openligt, dat niets op voorhand bepaald is en dat ze het nieuwe kunnen beginnen. En natuurlijk worden niet alleen jongeren in een consumptiemaatschappij meegesleurd.

Het hoeft dus niet te verbazen dat handelen moeizaam tot stand komt. Dat bepaalt ook het toekomstperspectief. Welke veranderingen kun je nog beogen als alleen het heden relevant lijkt? Hoe neem je de toekomst mee in je wat je vandaag doet? Dat is het onderwerp van het laatste essay.


DS, 29-12-2021 (Tinneke Beeckman)