Meer gezondheid voor ons geld


We moeten niet alleen tijdelijk de patenten op de coronavaccins opheffen. Dit is het moment om het hele systeem grondig door te lichten, schrijft Ruben Mersch.


Goed nieuws: de Verenigde Staten hebben zich deze week achter de oproep van meer dan 100 landen geschaard om de patenten op de coronavaccins tijdelijk op te heffen (DS 7 mei). Iets later liet ook de EU weten dat ze bereid was daarover te praten. Terecht. Deze gezondheidscrisis is te belangrijk om aan enkele grote bedrijven over te laten. Willen we uit deze crisis raken, dan moeten we iedereen, ook mensen in armere landen, zo snel mogelijk vaccineren.

Dat we door het eigendomsrecht van enkele grote bedrijven niet alle beschikbare vaccinproductiecapaciteit kunnen inzetten, valt moeilijk te verdedigen. Temeer omdat die bedrijven weinig gedaan hebben om dat eigendomsrecht te verdienen. Bijna alle wetenschappelijke inzichten die deze vaccins mogelijk maakten, werden betaald met overheidsgeld. Voor de verdere ontwikkeling van deze levensredders kreeg de industrie nog eens miljarden toegestopt. En ze slaagde erin om haar vaccinkandidaten al te verkopen voordat duidelijk was of die veilig en effectief zouden zijn. Kortom: de risico’s werden afgewenteld op de overheid, de bedrijven kregen de winst.

Maar patenten zijn niet alleen een obstakel tijdens deze crisis. Ook als we niet in de greep zijn van een pandemie, krijgen we door patenten te weinig gezondheid voor ons geld. We moeten niet alleen tijdelijk deze specifieke patenten opheffen. Dit is het moment om het hele patentsysteem eens grondig door te lichten.


Baby Pia

Bedrijven ontwikkelen goede en innovatieve geneesmiddelen, in ruil daarvoor krijgen ze een bepaalde periode het monopolie op de verkoop ervan. Dat is de essentie van ons patentsysteem. De nadelen daarvan zijn al uitgebreid beschreven in de academische literatuur. Zo leidt het alleenrecht op de verkoop tot veel te dure geneesmiddelen: als je geen last hebt van concurrentie, kun je vragen wat je wil. Denk aan de 1,9 miljoen euro die de ouders van baby Pia moesten dokken om hun dochter te redden.

Het systeem heeft ook als gevolg dat de industrie alleen investeert in ziektes waarmee veel geld te verdienen valt. Geneesmiddelen voor ziektes die vooral voorkomen in armere landen, zoals tuberculose of leishmaniasis, interesseren de farmabedrijven niet. Voor die geneesmiddelen werken patenten niet als beloning: je hebt niet veel aan het alleenrecht op de verkoop als niemand het geld heeft om je product te kopen. Ook in het rijke Westen maakt het patentsysteem dat bepaalde geneesmiddelen die we dringend nodig hebben, nieuwe antibiotica, bijvoorbeeld, nauwelijks onderzocht worden. De reden is eenvoudig: de verwachte return on investment is te laag.

Nog een argument: de meeste patenten hebben niets te maken met innovatie. Veel geneesmiddelen worden beschermd met een fort van tientallen patenten. Vele daarvan zijn allesbehalve innovatief: farmaceuten patenteren een iets andere dosering of toedieningswijze van het middel. Het enige doel: het middel zo lang mogelijk beschermen tegen concurrerende bedrijven. Al die patenten indienen en verdedigen kost veel geld. En dat teveel aan patenten remt de innovatie. Kennis floreert als die gedeeld wordt, deze overdaad maakt het moeilijker om kennis te delen.


Eenmalig geld*bedrag

Kortom: het beloningssysteem is allesbehalve ideaal. Tegen al die kanttekeningen brengt de farmaceutische industrie steeds hetzelfde argument in stelling: zonder patenten geen levensredders. De redenering gaat als volgt: het onderzoek en de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen zijn erg duur. De productie van de meeste geneesmiddelen is daarentegen erg goedkoop. Als farmaceutische bedrijven geen monopolie krijgen, kan iedereen hun producten zomaar namaken. Dan wordt het onmogelijk om als ontwikkelaar je initiële investering terug te verdienen en zal geen enkel bedrijf zo gek zijn om nog op zoek te gaan naar nieuwe geneesmiddelen of vaccins.

Hier hebben de farmaceuten een punt: als we de patenten simpelweg afschaffen, is de kans groot dat er veel minder geïnvesteerd zal worden in nieuwe geneesmiddelen en vaccins. Daarom moeten we het patentsysteem ook niet gewoon afschaffen, maar vervangen door een ander en beter systeem. In dat systeem moet de maatschappelijke meerwaarde van geneesmiddelen leidend zijn – niet de winst voor de farmaceuten.

Die systemen bestaan en zijn al in detail uitgewerkt. Zo pleit Joseph Stiglitz, Nobelprijswinnaar en voormalig hoofdeconoom van de Wereldbank, voor een prijzensysteem: we belonen het eerste bedrijf dat bijvoorbeeld een nieuw antibioticum ontdekt met een eenmalig geldbedrag. Daarna mag de vrije markt spelen en heeft elke firma het recht om dat antibioticum te produceren en te verkopen. Nog een mogelijkheid: het health impact fund, gesteund door onder anderen Kenneth Arrow en Amartya Sen, beiden winnaars van de Nobelprijs voor de Economie. Dat fonds wil bedrijven gedurende enkele jaren belonen op basis van de werkelijke gezondheidsimpact van hun geneesmiddelen.

Al die alternatieven kunnen ons de geneesmiddelen bezorgen die we echt nodig hebben en de prijzen van geneesmiddelen doen dalen. We krijgen dus meer gezondheid voor ons geld. Het is mij een raadsel waarom er nauwelijks politici mee aan de slag gaan. Al vrees ik dat de machtige lobby van de farmaceutische industrie daar een rol in speelt.


DS, 08-05-2021 (Ruben Mersch)