Cadeautjes zijn altijd een beetje giftig


Vlaanderen loopt storm voor Music For Life. Nederland laat zich gaan op Serious Request. Beide evenementen vinden plaats op festivalterreinen, zo populair zijn ze. Er wordt gegeven als nooit voorheen. En toch zit er aan elk cadeautje een reukje.


Vlak voor Kerstmis twijfelen aan de vrijgevigheid van zoveel mensen is slecht voor de sfeer. Per slot van rekening worden er dezer dagen miljoenen opgehaald. Het goede doel vaart er wel bij. Maar word je heilig door te geven? Allerminst. Het comfort van het geschenk is groter dan dat van de ontvangst. In tijden van grote benefieten is het goed om stil te staan bij de dubbelzinnigheid van je vrijgevigheid.

En al mag je over goede doelen nauwelijks kritisch doen, klachten over particuliere geschenken zijn schering en inslag. Eerst weet je niet wat te kopen omdat iedereen alles al heeft. Daarna wil je niets kopen dat tegen je eigen smaak indruist. Lijstjes maken dan weer de verrassing kapot, lijstjes zijn materialistisch. Als er naampjes worden getrokken, ben je bang voor het verkeerde naampje. Op de rol inpakpapier zit altijd tien centimeter te weinig. En ten slotte komen de ontgoocheling, de gêne en het verloren geraakte bonnetje er nog achteraan. Kortom, aan geschenken zitten weerhaken, in het klein onder de kerstboom én in het groot, op Music For Life.


Dubbelzinnigheid

Marcel Mauss heeft er al in 1924 een boek over geschreven: Essay van de gift. Tal van stammen op verre eilanden passeren de revue. Telkens wordt bekeken hoe zij met geschenken omgaan. En telkens is duidelijk hoe lastig het is. Cadeautjes zijn een kluwen van partijen en gevoeligheden. Naast de gever en de ontvanger heb je ook nog de bezieling van het geschenk zelf en de prijs van de goden. Het is waarom kinderen met Halloween verkleed lopen te bedelen. De aalmoes die je aan die kleine spoken geeft, geef je in werkelijkheid aan je angst voor de dood.

Diep vanbinnen zit de mens met een schuldgevoel dat hij met geen enkel offer kan afkopen. Je hoeft er geeneens katholiek voor te zijn. De Maori hebben ook een spreekwoord: ‘Geef zoveel als je neemt en alles zal goed zijn’. Nergens ter wereld is het cadeautje een simpele discipline. Het is verboden om een cadeautje te weigeren. Je bent verplicht om iets terug te geven. En daarbovenop komt de kosmos, waarin elke dotatie een kleinigheid is.

Mauss noemt de uitwisseling van cadeautjes dan een complexe totaalprestatie waar de moderne homo economicus niet aan ontsnapt. Ook hij gaat volgens de antropoloog niet rationeel met geschenken om. In het geschenk ligt een kracht die tegelijk praktisch en mystiek is. Die dubbelzinnigheid is sinds mensenheugenis dezelfde, ook in de week voor Kerstmis.


Apenbenefiet

Ook mensapen zijn tot vrijgevigheid in staat. Jane Goodall observeerde ooit een chimpanseevrouwtje dat rijp fruit naar haar bejaarde moeder bracht.

Verder was er ook nog Luit, het beroemde alfamannetje uit Arnhem. Luit kwam op een boosaardige manier aan zijn einde. ’s Nachts beten twee apen zijn testikels af om de macht over de kolonie te veroveren. Hun leider stierf op de operatietafel. Maar bij leven en welzijn deelde Luit geregeld cadeautjes uit aan zijn clan.

Frans de Waal heeft dit gedrag uitgebreid beschreven in zijn boek Chimpansee-politiek. ‘Dat Luit op die bewuste dag als een Sinterklaas voedsel rondstrooide kan toeval zijn geweest, maar op mij kwam het onmiddellijk over als een ijzersterke methode om de aandacht op zich te vestigen.’ Volgens de gedragsbioloog diende Luits vrijgevigheid politieke doelen. Het uitdelen van voedsel moest zijn populariteit en status verhogen.

Over de cadeautjesmens deed Frans de Waal geen lelijke uitspraken. Die zijn voor Coen Simon. Volgens hem is het de gulle gever louter om de controle te doen. Wie geeft domineert, poneert de Nederlandse filosoof. ‘Met het spel van geven en krijgen weet de mens zich te onttrekken aan de wetten van de natuur. Door iets te kunnen geven, veronderstel ik vrij te zijn, verheven boven noodzaak en nut.’ Of korter: wie geeft zonder iets te verliezen is de baas. Het is de doodsteek voor de gulle gever en zijn heilige intenties.

Geven aan het goede doel zadelt je niet op met een zoektocht naar een geschenk dat opnieuw evenwicht kan brengen. Marcel Mauss was overtuigd van hetzelfde. Cadeautjes drukken de vrijheid en de superioriteit uit van de schenker. In sommige culturen wordt de rivaliteit zelfs zodanig op de spits gedreven dat er oorlog wordt gevoerd met cadeautjes. Cadeautjes zijn een manier om de tegenstander bang te maken. En na een gevecht worden alle vergaarde rijkdommen schijnbaar zonder reden vernietigd. Bij ons speelt hetzelfde mechanisme bij nieuwjaarsgeschenken, aldus Mauss.


Wisselend spel

‘De meeste mensen geloven dat ze beter, bekwamer en getalenteerder zijn dan de doorsneemens, op elk criterium dat als sociaal wenselijk wordt beschouwd’, schrijft Maarten Boudry in zijn laatste boek Illusies voor gevorderden. Tel daarbij het venijn van het geschenk en je bent je geloof in een betere wereld nog voor Kerstmis kwijt.

Filosoof Marc De Kesel verwoordt het zo: ‘Met de gift moet uiterst omzichtig worden omgesprongen, al was het maar omwille van het vergif, het doodsprincipe dat erin schuilt. Niet is pijnlijker dan het geschenk van de hulp te moeten aanvaarden, zeker wanneer er precies omwille van de hulpbehoevendheid geen tegengift mogelijk is.’

Nochtans is dit geen anticadeautjesartikel. De opgehaalde miljoenen zullen zonder enige twijfel goed worden besteed. Het is de goedheid van de gever die niet 100 procent betrouwbaar is. Het is de heiligheid die we moeten laten schieten. En het is de dubbelzinnigheid van onze cadeautjes die we moeten omarmen. Dat vond Marcel Mauss ook. Als het wisselende spel van geven en nemen stopt, dan is het einde zoek.

Marc De Kesel schrijft het heel mooi in zijn boek Niets dan liefde: ‘De trafiek van gift, ontvangst en tegengift faalt onophoudelijk. En gelukkig maar dat ze faalt, want het lijkt erop dat precies dit onvermogen de ware motor van de liefde vormt.’ Natuurlijk zijn cadeautjes giftig, maar dat zijn glaasjes schuimwijn ook. Het hoort allemaal bij Kerstmis. Santé.


DS, 24-12-2015 (An Olaerts)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB