Jack Bauer, de held van 24, is de Himmler van Hollywood


De boodschap van Amerikaanse tv-series als 24 is dat folteren gerechtvaardigd is als het de goede zaak dient. Een bijzonder gevaarlijke boodschap, vindt Slavoj Zizek dat. En hij ziet er meteen de hand van de Amerikaanse overheid in.


In de VS gaat zondag het vijfde seizoen van de uiterst populaire tv-serie 24 van start. Elk seizoen van de reeks bestaat uit 24 afleveringen van telkens één uur, en het hele seizoen bestrijkt de gebeurtenissen van één dag.

In elk seizoen probeert de in Los Angeles gevestigde Counter Terrorist Unit (CTU) wanhopig een terroristische aanslag met catastrofale gevolgen te verijdelen. Daarbij gaat de aandacht vooral uit naar de agenten van de CTU, het Witte Huis en de terroristen. Het 'real-time'-karakter van de gebeurtenissen geeft de serie een sterk gevoel van urgentie, dat nog versterkt wordt door het on-screen getik van een klok.

In de VS bestaat bijna een derde van elke aflevering uit reclameblokken. Ook dat draagt bij tot het gevoel van urgentie: de onderbrekingen maken deel uit van de één-uurcontinuïteit. Alsof het om een live-uitzending gaat die even onderbroken wordt. Alsof de continuïteit van de gebeurtenissen zo dwingend is dat ze zelfs niet voor reclame onderbroken kan worden.

Dat gevoel van urgentie heeft ook een ethische dimensie: de spanning van de gebeurtenissen is zo overweldigend, en de inzet is zo groot, dat de gewone morele regels als het ware noodzakelijkerwijs opgeheven zijn. Wie zich om die morele normen bekommert als het leven van miljoenen mensen gevaar loopt, speelt immers de vijand in de kaart. De agenten van de CTU leven en handelen - net als hun terroristische tegenstanders - in een duistere zone, waar geen wetten gelden, waar ze dingen doen ,,die nu eenmaal gedaan moeten worden'' om de wereld te beschermen tegen het terroristische gevaar. Dat houdt in dat ze niet alleen gevangengenomen terroristen, maar ook hun collega's van de CTU of hun familieleden folteren als die ervan verdacht worden banden te hebben met het terrorisme.

In het vierde seizoen (dat in het najaar van 2005 op Kanaaltwee liep, nvdr) worden de schoonzoon en de zoon van de minister van Buitenlandse Zaken gefolterd - met de goedkeuring van de minister, en ook een werkneemster van de CTU wordt gefolterd. Ze worden alledrie onterecht verdacht van het doorspelen van informatie naar de terroristen (zodra de onschuld van de werkneemster bewezen wordt, wordt haar gevraagd meteen weer aan het werk te gaan, en dat doet ze ook). De CTU-agenten hebben nu eenmaal te maken met het 'tikkende-tijdbomscenario', waarmee de Amerikaanse hoogleraar Alan Dershowitz (Harvard) marteling legitimeert (als iemand precies weet waar zich een bom bevindt die heel binnenkort honderdduizenden slachtoffers zal maken, waarom zou je hem dan niet martelen?).

De agenten beschouwen zichzelf als vervangbaar en zijn bereid hun leven op het spel te zetten om een terreurdaad te voorkomen. De agent Jack Bauer (het hoofdpersonage, gespeeld door Kiefer Sutherland) is de belichaming van die attitude. Niet alleen martelt hij zelf andere mensen, hij staat ook toe dat zijn oversten zijn eigen leven op het spel zetten. In het vierde seizoen stemt Bauer in met zijn uitlevering aan China: hij moet dienen als zondebok voor een geheime CTU-operatie waarbij een Chinese diplomaat is omgekomen. Hij weet dat hij gefolterd zal worden en levenslang vast zal zitten. Toch belooft hij niks te zeggen wat de Amerikaanse belangen kan schaden. Als hij van de voormalige Amerikaanse president te horen krijgt dat er bevel is gegeven om hem te vermoorden, zetten zijn beste twee vrienden binnen de CTU zijn dood in scène.

Zowel de terroristen als de CTU-agenten zijn een voorbeeld van wat de politiek filosoof Giorgio Agamben de homo sacer noemt - iemand die straffeloos gedood kan worden omdat, in de ogen van de wet, zijn leven niet langer van tel is. Hoewel ze blijven opereren in naam van de wet, zijn hun daden niet langer onderworpen aan de wet. En hier ligt net de ideologische leugen van de serie: ondanks de meedogenloosheid van de CTU zijn zijn agenten, en met name Jack Bauer, warme, liefhebbende mensen, die worstelen met de emotionele dilemma's van de gewone mens.

24 moeten we niet bekijken als een simpele, populaire voorstelling van het soort van twijfelachtige methodes waar de VS gebruik van maken in hun 'oorlog tegen de terreur'. Nee, er staat veel meer op het spel. Denk maar aan de les van Apocalypse Now: het personage van kolonel Kuntz is geen overblijfsel van een of ander barbaars verleden. Kuntz was de perfecte soldaat, maar door zijn overdreven identificatie met het leger belichaamde hij de excessen van het systeem en bedreigde hij het systeem zelf.

Het probleem voor de mensen die aan de macht zijn, is hoe ze andere mensen het vuile werk kunnen laten opknappen zonder dat die in monsters veranderen. Ook Heinrich Himmler worstelde met dat dilemma: toen hij de taak kreeg de Europese joden uit te moorden, was zijn houding er een van ,,iemand moet het vuile werk opknappen''. In haar boek Eichmann in Jeruzalem beschrijft de filosofe Hannah Arendt hoe de nazi-beulen omgingen met hun vreselijke daden. De meesten van hen waren zich ten volle bewust van wat ze hun slachtoffers aandeden. Hun strategie bestond er daarom uit om, in plaats van te zeggen ,,Wat voor vreselijke dingen heb ik die mensen aangedaan'', te zeggen ,,Wat voor vreselijke dingen heb ik moeten aanschouwen bij het volbrengen van mijn plicht, wat een zware taak rustte op mijn schouders''. Op die manier konden ze de logica van het weerstaan van de verleiding op z'n kop zetten: ja, ze weerstonden de verleiding - om medelijden te voelen voor het menselijk lijden, om niet te moorden, te folteren en te vernederen.

Himmler kampte daarnaast met een ethisch probleem: hoe kon hij ervoor zorgen dat de beulen, bij het uitvoeren van hun taken, menselijk en waardig bleven? Zijn antwoord was de boodschap van Krishna aan Arjuna in de Bhagavad-Gita (Himmler had altijd een exemplaar op zak): Doe innerlijk afstand van de handeling. Laat je niet emotioneel meeslepen.

Ook daarin ligt de leugen van 24 : volgens de serie is het immers mogelijk dat iemand die vreselijke dingen doet zijn menselijke waardigheid behoudt. Als een eerlijke mens dat doet omdat dat nu eenmaal zijn plicht is, krijgt hij daardoor zelfs een tragisch-ethische grandeur. De parallel tussen het gedrag van de terroristen en dat van de agenten versterkt die leugen.

Maar wat als die twee dingen wel degelijk gescheiden kunnen worden? Wat als mensen inderdaad vreselijke dingen doen omdat dat nu eenmaal hun werk is, terwijl ze tegelijk liefhebbende echtgenoot, goede huisvader en betrouwbare vriend zijn? Zoals Arendt zegt: Het feit dat ze welke vorm van normaliteit ook kunnen bewaren terwijl ze zulke vreselijke dingen doen, is het ultieme bewijs van hun morele verdorvenheid.

En hoe zit het met de reacties op dit soort haarkloverijen? Sommigen beweren dat de VS nu tenminste minder hypocriet doen over de manier waarop ze met vermoedelijke terroristen omgaan. Daarop kun je alleen antwoorden: ,,Als dat het enige is wat ze willen zeggen, waarom zeggen ze het dan? Waarom gaan ze er dan niet gewoon in stilte mee door, zoals ze tot nu toe hebben gedaan?''

Typisch voor de menselijke taal is de kloof tussen de inhoud en de formulering. Neem nu een stel dat stilzwijgend heeft afgesproken dat discrete buitenechtelijke affaires moeten kunnen. Als de echtgenoot ineens openlijk over zijn affaire begint te vertellen tegen zijn vrouw, zal zij zich terecht afvragen waarom hij erover begonnen is. De eigenlijke daad van iets publiekelijk bekend te maken, is nooit neutraal: de daad heeft invloed op de eigenlijke inhoud.

Dat geldt ook voor de recente Amerikaanse bekentenis dat de Verenigde Staten foltering gebruiken. Als we mensen als Dick Cheney horen zeggen dat foltering noodzakelijk is, moeten we ons de vraag stellen waarom hij daarmee naar buiten komt. De vraag rijst: Wat zit er in die uitspraak dat de spreker ertoe gebracht heeft die uitspraak te doen? Dat is het echte probleem van 24 : niet de inhoud zelf, maar het feit dat we er openlijk mee geconfronteerd worden. En dat is een triest signaal dat onze ethische en politieke normen verregaand veranderd zijn.

Slavoj Zizek

(De auteur is de internationaal directeur van het Birkbeck Institute for the Humanities, Universiteit van Londen.)

www.bbk.ac.uk

www.fox.com/24

DS, 11-01-2006

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB