Wat zeggen onze hersenen? Zoet! Vettig! Eet! Nu! Mjammie! Nog!


Eten is als zuurstof: we hebben het nodig om te overleven. Maar we hebben van de nood te veel een deugd gemaakt.


Pizza, chocolade, chips, koekjes, roomijs. Die vijf voedingsproducten kwamen als ‘meest problematisch’ uit de bus in een Amerikaanse studie die twee weken geleden in het wetenschappelijke vakblad Plos One verscheen. Enkele honderden deelnemers kregen foto’s te zien van 35 uiteenlopende voedingswaren en moesten aangeven welke daarvan ze als het meest verslavend ervaren (zie lijst hiernaast). Onder aan de rangschikking bengelden volkorenrijst, appelen, bonen, wortelen en komkommer.

Wat is dat toch met mensen? Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie hadden in 2014 bijna twee miljard volwassenen overgewicht. Dat is al veel meer dan het aantal mensen dat ondervoed is: volgens de laatste cijfers van de Verenigde Naties lijden 800 miljoen wereldburgers honger.

Een belangrijk deel van de oplossing is gezonder eten: meer groenten, meer fruit, meer vezels, minder calorieën. Iedereen weet dat. Maar wat zeggen onze hersenen? Zoet! Vettig! Eet! Nu! Lekker! Nog!


Geprogrammeerd

Is het niet tegennatuurlijk dat almaar meer mensen iets doen dat hun gezondheid ernstig schaadt? Evolutie zou ons toch een lesje moeten leren? ‘Dat klopt, maar evolutie heeft in dit geval nog geen kans gehad’, zegt gedragsbioloog Mark Nelissen van de Universiteit Antwerpen. ‘Een overvloed aan eten heeft zich in onze voorgeschiedenis niet voorgedaan, integendeel. Als je terugrekent tot de apen, dan hebben onze voorouders een evolutie van miljoenen jaren doorgemaakt waarin ze altijd gegeten hebben wat ze vonden, en waarin het veel energie vergde om genoeg voedsel te vinden. Voor de meeste dieren is dat vandaag nog altijd het geval: die zijn hele dagen aan het zoeken naar voedsel.’

De meeste mensen daarentegen gaan nu gewoon naar de winkel. En daar staan ze dan, met hun brein dat na miljoenen jaren evolutie geleerd heeft om op eten te springen alsof er morgen niets meer is. En wat erger is: we grijpen bij voorkeur naar zoet en vettig voedsel.

‘Suiker en vet zijn de beste energiebronnen, voor ons lichaam en voor onze hersenen. Als onze voorouders iets tegenkwamen dat zoet of vettig was – bijvoorbeeld een boom met rijpe vijgen of een kudde gazellen – dan hadden ze de reflex om het onmiddellijk op te eten. “Laat dat niet liggen, laat dat niet slecht worden, eet het nu op, want straks is het er niet meer”, zeggen de hersenen. Dat “programma” zit zo diep ingebakken in onze genen dat we het gewoon overgeërfd hebben. Het werkt nog altijd wanneer we pakweg een patisserie binnenwandelen’, zegt Nelissen.

In die patisserie staan bovennatuurlijke zaken uitgestald. Dat is geen overdrijving: kunt u in de natuur iets vinden dat net zoals een taartje veel vet én veel suiker bevat? In fruit zit suiker maar geen vet, in vlees zit vet maar geen suiker.

Er is één natuurlijk product waarin beide talrijk aanwezig zijn: melk. En laat dat nu net het allereerste zijn dat we ooit eten. ‘Moedermelk moeten we niet leren eten. Als je als pasgeborene niet van melk zou houden, dan overleef je niet. We zijn bijgevolg het meest verlekkerd op wat aansluit bij moedermelk, voedingsmiddelen die zoet en vet combineren. Denk aan ijsjes, pannenkoeken en slagroom’, zegt professor Caroline Braet van de vakgroep klinische ontwikkelingspsychologie van de Universiteit Gent. ‘Vroeger waren producten met suiker en vet niet spontaan voorhanden, nu vind je ze overal.’

En lang niet alleen in snoep en desserts, maar ook in sauzen, broodjes en bewerkte vleesproducten. Het aanbod is eindeloos.

Er is nog een probleem: we raken nauwelijks verzadigd. Nelissen: ‘Opdat we de moeite zouden nemen om eten te vergaren, is in onze hersenen een genotscentrum ontwikkeld, een zenuwcircuit dat maakt dat we graag eten. Hadden we dat niet, dan zouden we vroeger gedacht hebben: “Eten is veel te moeilijk, ik moet alweer op jacht of ik moet alweer gaan zoeken.” Het genotscentrum beloont ons – het geeft ons een goed gevoel – terwijl we eten.’

Vermageren is, als je het aan hersenen vraagt, geen optie. ‘Ons lichaam doet er alles aan om niet te vermageren. Want vermageren betekent minder energie opnemen en dat was tot in het recente verleden nefast. Verdikken was wel goed, want betekende een reserve voor moeilijkere tijden.’

Als we al iets laten staan, dan zullen het eerder groenten zijn. ‘Neem nu broccoli. Vele kinderen eten dat niet graag. Dat komt omdat die een kleine hoeveelheid gifstof bevat die de plant gebruikt om zich te verdedigen tegen wie haar wil opeten. Die stoffen willen we niet, ook al zijn ze in die minimale hoeveelheid onschadelijk,’ zegt Nelissen.

Een mechanisme dat waarschuwt voor te veel suiker, wat in de huidige tijden veel nuttiger zou zijn, is er niet. ‘Kleine hoeveelheden suiker zijn positief, maar in grote hoeveelheden, zoals we het nu in de winkel kopen, is het een gif. Ons lichaam heeft helaas nooit geleerd om het als dusdanig te herkennen.’

Slotsom: ‘In de loop van onze technische evolutie hebben we veel voedsel leren produceren, dat we bovendien supranormaal lekker hebben gemaakt. Dat is een probleem. Daartegen zijn we niet opgewassen’, zegt Nelissen. ‘Vergelijk het met zuurstof. We ademen zuurstof om in leven te blijven. Stel nu dat we die zuurstof lekker zouden maken, dan zouden we veel te diep en veel te veel ademen, wat schadelijk is. Zuurstof hoeft niet lekker zijn, je moet het alleen maar hebben. Hetzelfde geldt eigenlijk voor voedsel.’

Maar die boodschap, dat eten niet lekker hoeft te zijn, krijg je aan niemand verkocht. Is er een andere oplossing? ‘Ratio en wilskracht’, vat Nelissen samen. Weten welk eten goed voor je is en welk slecht, en ernaar handelen. Ook daar krijgen we af te rekenen met een modern probleem: ‘We leven in een samenleving waarin al zo veel van ons gevraagd wordt. De psychologie zegt dat je maar een bepaalde hoeveelheid wilskracht hebt. Als je nee zegt tegen a, kun je moeilijker nee zeggen tegen b.’


Marshmallow Test

Psychologe Braet onderschrijft dat probleem. ‘Het is een bevolkingsprobleem. Iedereen moet constant wilskracht opbrengen. En wilskracht – jezelf cognitief controleren – lukt maar beperkt. Zeker als je emotioneel bent, alcohol gedronken hebt of oververmoeid bent.’

‘Bovendien is wilskracht iets dat je moet ontwikkelen gedurende je leven. Dat is meteen ook de reden waarom kinderen heel kwetsbaar zijn voor verlokkingen. En waarom bijvoorbeeld frisdrankautomaten uit scholen verwijderd moeten worden. Kinderen hebben nog niet de capaciteit om de goede keuze te maken: ze kiezen automatisch voor suiker- en vetrijke producten.’

Ze verwijst ook naar de Marshmallow Test (eenvoudig te vinden op YouTube). Kinderen krijgen een snoepje voorgeschoteld met de boodschap dat als ze wachten met het op te eten, ze een tweede zullen krijgen. Allesbehalve evident, zo blijkt.

‘Maar er zijn ook volwassenen bij wie de wilskracht onvoldoende ontwikkeld is. Is het dan een kwestie van niet willen of niet kunnen? Daar wordt veel te weinig rekening mee gehouden’, vindt Braet. ‘Cognitieve controle zit in de frontale hersenen, en men kan met hersenonderzoek aantonen dat mensen met overgewicht daar zwakker scoren. Dan zou je eigenlijk kunnen concluderen: al doen ze hun best, ze beschikken niet over het cognitieve controle*mechanisme om zich te beheersen. Ik pleit er dan ook voor om milder om te gaan met obese mensen, die vaak nog eens genetisch belast zijn. Men kan hen beter ondersteunen met trainingen in zelfregulatie. Hen leren om ongezonde voeding te vermijden, ook wanneer ze emotioneel of vermoeid zijn.’

Voor wie het goede nieuws niet heeft kunnen ontwaren: wilskracht valt te ontwikkelen. Braet werkt samen met een team van een twintigtal mensen – uit de geneeskunde, de psychologie, de bio-ingenieurs- en communicatiewetenschappen – aan het project ‘Rewarding Healthy Food Choices’. ‘Niet met de bedoeling om het ongezonde af te leren, om daar nog op te vitten, maar eerder om te kijken hoe we kinderen en adolescenten gezonde keuzes kunnen leren maken’, zegt Braet. ‘Groenten en fruit stimuleren werkt, stellen we vast. Je mag je niet neerleggen bij “een kind lust dit of dat niet”, je moet volhouden. En maken dat kinderen nog af en toe een hongergevoel hebben. Want als je honger hebt, zal een appel veel meer smaken.’


DS, 04-03-2015 (Lotte Alsteens)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB