KERSTESSAY (4). Amnestie: het gewilde geheugenverlies - Je kunt mensen niet bij wet dwingen om vergevend en vergetend met elkaar om te gaan

Luc Huyse


In de twintigste eeuw zijn heel wat totalitaire regimes van het toneel verdwenen. Telkens weer rees de vraag wat er met de kwellende nalatenschap moest gebeuren. Die problematiek is de laatste 25 jaar sterk toegenomen: het moment is duidelijk gekomen om te praten over schuld en boete. Maar op welke manier? Vandaag: amnestie brengt nooit duurzame rust.


ER zijn geen zesendertig manieren om met de demonen van het verleden om te gaan. Amnestie, een waarheidscommissie of de berechting van wie verantwoordelijk is voor de gepleegde wreedheden: dat zijn de gebruikelijke opties. Al enige tijd neigt de voorkeur van de internationale gemeenschap, zowel van officiële instanties als van grote mensenrechtenorganisaties, naar de strafrechtelijke aanpak. Kijk naar de tribunalen van Den Haag (ex-Joegoslavië) en Arusha (Rwanda), naar het pas opgerichte Permanent Internationaal Strafhof, naar de vele landen, waaronder België, die buitenlandse folteraars veroordelen. En toch gaat er geen week voorbij of er is ergens amnestie verleend of beloofd. In de wereld van lopende en aflopende burgeroorlogen of militaire dictaturen is straffeloosheid blijkbaar nooit ver weg.

Amnestie is een besmet woord. Het dekt te veel ladingen om overal en altijd bruikbaar te zijn, want schuld wissen of verzachten kan in vele vormen gebeuren. Het meest ingrijpend is een beslissing die zegt: wij gommen het misdrijf uit, wij doen alsof het niet gepleegd is. Er zijn geen voorwaarden, geen restricties. Iedereen vrij. Zo is het in het Spanje van na dictator Franco en in het Chili van Augusto Pinochet gegaan. Zo zien ook sommige Vlamingen het als ze voor de honderdste keer de collaborateurs van 1940-1945 willen pardonneren. Het is een radicale manier van doen, een vorm van gewild geheugenverlies. De amnestie in het Zuid-Afrika onder Nelson Mandela behoort tot een heel andere familie. Daar golden en gelden strikte condities. Slechts wie in de Waarheidscommissie openheid van zaken heeft gegeven kan op clementie rekenen. Wie loog, riskeerde nul op het rekest te krijgen. Bovendien moet het misdrijf een politieke dimensie hebben, gericht op de handhaving van de apartheid of op de bestrijding ervan. Was de misdaad niet politiek van aard, dan werd amnestie geweigerd. Die beslissing is ettelijke keren genomen. Van de 7.116 aanvragen zijn er uiteindelijk maar 1.200 ingewilligd.

Wie het onderscheid tussen onvoorwaardelijke en voorwaardelijke amnestie uit het oog verliest, spuit mist. België telt nogal wat van die weermakers. Er loopt hier al zestig jaar een debat over vergeving voor wie tijdens de Tweede Wereldoorlog met de bezetter heeft gecollaboreerd. Aan beide kanten van de taalgrens is de discussie vertroebeld door onzindelijke argumentatie. Vele Franstaligen zien amnestie als een officieel applaus, een halve eeuw na datum, voor de lokale versie van het nazisme. In hun ogen is dat een ware gruwel. Dat amnestie in vele varianten bestaat, ontgaat hen.

In Vlaanderen hebben sommigen de problematiek verminkt door scheve vergelijkingen met het buitenland. ,,Algemene amnestie zoals die in Nederland en Frankrijk in het begin van de jaren vijftig is verleend, komt er niet zolang België bestaat.'' Hoe vaak is dat niet te horen geweest? Hoe hardvochtig België is en hoe genadig de anderen? Het plaatje klopt niet. In Nederland is tussen juli 1947 en eind 1951 in zes opeenvolgende golven strafvermindering aan opgesloten collaborateurs toegekend, eerst aan wie jonger was dan 18, later aan andere leeftijdsgroepen. Verklikkers en medewerkers van de Duitse politie kwamen niet in aanmerking. Bij de zuiderburen is een soortgelijk scenario gevolgd. Wat daar tussen augustus 1947 en augustus 1953 als 'amnestiewetgeving' ontstond bleef beperkt tot strafvermindering en teruggave van 'la dignité nationale', een soort bewijs van burgertrouw. Trouwens, al wie een gevangenisstraf van 15 jaar of meer had opgelopen viel niet onder de gunstmaatregelen. Hoe de Franse wetgever toen over amnestie dacht staat duidelijk te lezen in artikel 1 van de wet van 6 augustus 1953: ,,L'amnistie n'est pas une réhabilitation.'' Dat is iets helemaal anders dan onvoorwaardelijk vergeven én vergeten.

HET lijkt niet bijster moeilijk te begrijpen waarom amnestie zo aantrekkelijk is. Het is voor de plegers van groot onrecht, schreef ik een paar dagen geleden, de meest comfortabele situatie: een muur van stilte, een voorgoed onbetaalde rekening. Toch kan de context waarin die optie verwekt wordt grondig verschillen.

1. Dictators kunnen zichzelf en hun vrienden ongestoord witwassen. Brute macht is hun argument. Dat heeft Pinochet met zijn amnestiewet van 1978 treffend gedemonstreerd. Niemand kon hem tegenspreken. Waar absolute macht toch aan het wankelen gaat, zie je dat de bedreigde elites op de valreep een zelfverklaarde amnestie uitvaardigen. Dat is wat in 1983 in Argentinië is gebeurd. De juntaleiders hebben zich vlak vóór de val van hun regime nog inderhaast uit de wind willen zetten.

Zelfamnestie kan nog op een derde manier ontstaan. In een burgeroorlog hebben vaak meerdere kampen schuld aan misdaden tegen de mensheid. Bij onderhandelingen over vrede sluipt gemeenschappelijke amnestie dan als vanzelf het akkoord binnen. Alle daders, voor wie of wat ze ook gestreden hebben, winnen bij een vergeven en vergeten. Zo is het in Angola gelopen. Het parlement heeft in 2002 de rebellen van Unita amnestie aangeboden. Maar ook wie tijdens de burgeroorlog aan de zijde van het regeringsleger vocht, gaat vrijuit. Iets meer dan tien jaar geleden is het door de Sovjets gesteunde regime in Afghanistan ineengestort. De chaos die volgde, produceerde een eindeloze reeks van afrekeningen. Grove schendingen van mensenrechten waren legio. Velen die verantwoordelijk zijn voor wat toen is gebeurd, adviseren nu president Hamid Karzai of bemannen de departementen van Landsverdediging en Binnenlandse Zaken. Met deze vorm van wederzijdse absolutie is iedereen bediend. In de zomer van 2005 heeft deze geschiedenis zich herhaald in Colombia, in Atjeh (Indonesië) en in Algerije.

2. De apartheid heeft in Zuid-Afrika direct en indirect talloze slachtoffers gemaakt. In de ogen van velen van hen zou er nooit of nimmer plaats zijn voor amnestie. Kader Asmal, later minister in de eerste regering van Nelson Mandela, vertelde me in 1994: ,,Catch the bastards and hang them. Dat is wat we met de toplui van de apartheid wilden doen.''

En toch is die amnestie er gekomen. Waarom? Het ANC, de beweging die jarenlang tegen het blanke regime gestreden had, stond voor een verscheurende afweging. Tegen amnestie: de roep om gerechtigheid voor wie geleden heeft, de wil om de pijn van het verleden niet te vergeten. Voor: het verlangen naar verzoening, het besef dat het voormalige regime in leger en politie voortleefde, de vrees dat strafprocessen de blanke minderheid tot een burgeroorlog zouden verleiden, de wetenschap dat ook voor sommige vrijheidsstrijders het tribunaal wenkte. Een meerderheid in de beweging koos voor de weg van het minste kwaad: amnestie, maar dan wel onder voorwaarden. Vergeven kon, vergeten niet. Een waarheidscommissie zou de apartheid en haar gruwelen in beeld brengen.

Dat alles om te zeggen dat amnestie er dikwijls komt om de lieve vrede. Letterlijk dan, omdat wie de macht moet afstaan vaak nog sterk genoeg is om een zachte overgang onmogelijk te maken. Amnestie is de prijs die de nieuwkomers voor de vrede of de regimewissel betalen. Zo simpel is dat.

3. Zonder amnestie geen verzoening, zonder verzoening geen blijvende vrede. Die zin zit in het hart van vele pleidooien voor clementie. Vervolging, zegt de redenering, brengt slachtoffers en daders niet dichter bij elkaar. De kloof wordt nog groter. Een proces is voor wie geleden heeft een hernieuwde confrontatie met pijn en verdriet. De wonde gaat weer open. Bij de daders zaait de straf, zeker als het om jarenlange opsluiting gaat, wrok en weerzin tegen het regime dat hen vonnist. Voor een fragiele democratie kan dat levensgevaarlijk zijn.

Van deze argumentatie circuleren varianten. Het heet dan dat amnestie nodig is om de eenheid in het land te herstellen. Of om de rangen te sluiten als er een buitenlandse vijand in zicht is. Het is geen toeval dat Frankrijk en Nederland al in 1947 genade hebben verleend aan veroordeelde collaborateurs. Beide landen waren betrokken geraakt in een koloniale oorlog in Azië. In zo'n situatie is interne verdeeldheid een bron van grote zorgen.


MAAR amnestie, in welke gedaante ook, is en blijft een omstreden manier om met het verleden om te gaan. Slachtoffers lijden eronder. Er zijn de bezwaren die hun oorsprong vinden in het internationale recht. En het is zeer twijfelachtig of een politieke witwasoperatie na een bitter conflict wel verzoening brengt.

1. Amnestie verplaatst de last van het verleden van de dader naar het slachtoffer. Aan mensen die diep geleden hebben vraagt men om te vergeven en te vergeten. Als het al gevraagd wordt. Meestal is het een president, een parlement, een kerkelijke leider die in naam van de slachtoffers vergeeft. ,,Maar, zei een weduwe in de Zuid-Afrikaanse Waarheidscommissie, niemand kan in mijn plaats vergiffenis schenken. Niemand voelt mijn pijn. Alleen ik kan die stap zetten.'' Aan de kant van het slachtoffer vraagt dat minstens dat het zelfvertrouwen herwonnen is. ,,Maar'', schreef een Argentijnse ex-gevangene van de junta, ,,hoe kan er rust in mijn hoofd en mijn hart komen als ik dagelijks het risico loop om mijn folteraar op straat tegen te komen?" Kun je een wonde genezen met zout?

Die gedachte zit vlijmscherp in een gedicht van de Zuid-Afrikaanse Antjie Krog. Daarin laat ze achtereenvolgens een dader en een slachtoffer aan het woord. Ze zijn allebei in de Waarheidscommissie gepasseerd. Ik haal een stukje uit het vers, in de Afrikaanse en in de Engelse versie.

'ek is vergewe en aanvaar ('I have been given a clean slate) ek kan aangaan met my lewe' (and can continue with my life') 'ek het vergewe en aanvaar ('I have given a clean slate) en hulle gaan aan met hulle lewens' (and see how they simply continue with their lives') 'ek is verstom dat ek vergewe is ('I am surpised about my clean slate - dit wys hulle kan selfs nie eers effektief haat nie' (it shows they cannot even hate properly') 'ek is verstom dat ek vergewe (I am surprised that I have given a clean slate) en hierdie mense aangaan asof niks verander het nie' (and they simply continue as before')

Straffeloosheid, de vrucht van amnestie, gaat ook frontaal in tegen de overweldigende behoefte van het slachtoffer om het morele gelijk bevestigd te zien, het liefst door een strafrechter. Om eindelijk te horen dat het lijden van wie streed tegen onrecht niet tevergeefs was. Want een tribunaal trekt in elk verdict de lijn tussen goed en kwaad. Amnestie maakt die levensnoodzakelijke oefening onmogelijk.

2. September 2003, een speciale sessie van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. De leden vragen zich af hoe een land dat uit een bitter conflict komt, moet omgaan met schendingen van mensenrechten. Kofi Annan, de secretaris-generaal, krijgt de opdracht daarover een rapport te schrijven. Begin augustus 2004 is het document er. Het verslag bevat drieëntwintig aanbevelingen, voor alle takken van de VN. Aanbeveling 3: ,,Verwerp elke vorm van amnestie voor genocide, oorlogsmisdaden of misdaden tegen de mensheid. Zorg ervoor dat geen enkele al toegekende amnestie verhindert dat een door de VN opgericht of ondersteund tribunaal toch tot vervolging overgaat.'' Duidelijker kan het niet. Internationale wetten, vrucht van de beschaving, laten niet toe dat daders van de grofste schendingen vrijuit gaan. Die stelling rust op de overtuiging dat de wereld alleen zo de cultuur van de straffeloosheid kan uitroeien. Ngo's zoals Amnesty International en Human Rights Watch zijn, zo mogelijk, nog meer uitgesproken in hun verzet tegen amnestie.

Maar wat als de muur van de stilte de enige weg is om een land te bevrijden van een burgeroorlog of een repressief regime? Wat als het de enige manier is om vrede te oogsten? Toen Annan in 1999 het diep geteisterde Sierra Leone bezocht, zag hij de verschrikkelijke gevolgen van de burgeroorlog. Zijn relaas was te lezen in De Standaard (5 augustus 1999). Hij schreef over de zucht van de mensen naar een stabiele vrede. En over hun bereidheid om de daders te vergeven. Toch heeft de VN het vredesverdrag, met amnestie als ingrediënt, slechts onder voorbehoud ondertekend. Want, zegt Annan, het staakt-het-vuren mocht geen dekmantel worden voor ernstige inbreuken op de internationale mensenrechten.

Dat is ook het standpunt van veel ngo's. In de zomer van 2005 zonk Zimbabwe diep weg in een politieke, economische en humanitaire crisis. Robert Mugabe, de president, is in de ogen van velen hét obstakel voor een duurzame oplossing. Maar Mugabe wil niet gaan, wetend dat hem vervolging wacht voor ernstige misdaden. Geruchten doen de ronde dat amnestie voor de president de crisis zou kunnen deblokkeren. Een verantwoorde stap als daarmee talloze levens te redden zijn? Richard Dicker, topman van Human Rights Watch, zei daarover: ,,Het is een prijs die alleen dwazen willen betalen. De vrede die je er mee koopt is een illusie.'' Want straffeloosheid verwekt nieuwe schendingen.

3. Het is zeer de vraag of amnestie daadwerkelijk verzoening baart. Kijk naar wat er gebeurd is in Latijns-Amerika. Argentinië en Chili hebben een kwarteeuw geleden daders van grove misdaden tegen de mensheid totale bescherming gegeven. De nood aan verzoening was een van de beweegredenen. Het heeft niet geholpen.

De tekenen zijn het meest tastbaar in Argentinië. Dat er tijdens de 'vuile oorlog' (1976-1983) 30.000 mensen zijn verdwenen, wekt nog dagelijks verbijstering, woede en een luide schreeuw om gerechtigheid. Sinds de zomer van 2003 is dat verleden ook officieel weer tot leven gewekt. President Nestor Kirchner, het Huis van Afgevaardigden en de Senaat hebben de amnestiewetten van 1986 en 1987 nietig verklaard. Het Hoogste Gerechtshof heeft die stap rugdekking gegeven. Eind 2003 is een Archivo Nacional de la Memoria opgericht. Documenten, beelden en voorwerpen moeten er de wreedheid van de junta tonen. Drie maanden later viel de beslissing om de Escuela de Mecanica de la Armada , het meest gevreesde folterhol in Buenos Aires, om te bouwen tot museum - als eerbetoon aan wie er leed en stierf. En nog elke donderdag stappen de dwaze moeders rond op de Plaza de Mayo, op zoek naar de kinderen van hun verdwenen kinderen.

Chili gaat dezelfde weg op. Erosie teistert de amnestiewet die Pinochet in 1978 ondertekende. Het hoofd van de geheime dienst onder de generaal is al veroordeeld. Tientallen andere militairen staan terecht. Het lot van Pinochet zelf is nog onzeker, maar de vergiffenis zonder biecht die hij voor zichzelf bedacht is aangetast. Ook de muur van de stilte wankelt. Legerleiders vertellen waar de graven liggen van vermoorde opposanten. In november 2004 heeft een commissie, op basis van gesprekken met 35.000 slachtoffers, het verhaal van de folteringen onder de junta op papier gezet. Dat alles gaat gepaard met een opstoot van emoties en de roep om straffen. Kortom, je kunt mensen niet bij wet dwingen om vergevend en vergetend met elkaar om te gaan. Trouwens, waar amnestie afgedwongen is door militairen gaat het om verzoening met het geweer in de rug.

ER is in die hele kwestie maar één zekerheid: dat onvoorwaardelijke amnestie en de straffeloosheid die ze produceert nooit en nergens duurzame rust kunnen brengen. Wat dan met de light-versie van amnestie, de formule die mildheid koppelt aan voorwaarden? Proeftuin Zuid-Afrika laat uiteenlopende resultaten zien. De stok en de wortel hebben hun werk gedaan. Mildheid in ruil voor bekentenissen heeft licht geworpen op vele gruwelijke aspecten van de apartheid. Maar tegelijkertijd is ook heel wat in het donker gebleven. Militairen, officieren én voetvolk hebben de Waarheidscommissie gemeden. De politieke klasse uit de tijd van de apartheid heeft, met uitzondering van één enkele minister, de uitnodiging van het amnestiecomité naast zich neergelegd. Hele beroepsgroepen, die het voormalige regime hebben aanbeden en gesteund, zijn weggebleven. Hier past het beeld van het glas dat halfvol en halfleeg is. Twijfelen blijft dus toegestaan.


DS, 29-12-2005 (Luc Huyse)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB