Robert Solomon / Wij zijn geen slaaf van onze passie

"I like it,I love it, I hate it"


Met 'The Passions' opende Robert Solomon, filosofieprofessor in Texas, in 1976 het emotiedebat dat de westerse wijsbegeerte sindsdien bezighoudt. In zijn recente bundel 'Not Passion's Slave. Emotions and Choice' weigert Solomon nog altijd terug te gaan naar het aloude onderscheid tussen emotie en rede.


Onlangs was hij, op doorreis naar Parijs, even in Nederland voor een lezing aan de Universiteit van Amsterdam. In een Amsterdams restaurant vertelt hij over zijn debuut, waarin hij stelt dat wij ons gevoelsleven met ons denken sturen. ,,Dat werd aanvankelijk totaal verguisd. 'Hoe kun je nu beweren dat emoties rationeel zijn?' Mijn collega's dachten dat ik niet goed snik was''. Toch werd zijn boek een hit en vond zijn emotietheorie gehoor. Na hem schreven groten als de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum over emoties als 'gevoelige gedachten'.

Een kwarteeuw verder is Solomons theorie bijna weer passé. Opnieuw stelt men hem de vraag die hem aanzette tot het schrijven van zijn eerste boek: 'maar overkómen emoties ons niet gewoon?'

De laatste filosoof vóór Solomon die een belangrijk essay schreef over emoties was William James (1842-1910). Waar James in lijn met het behaviorisme probeerde emoties te reduceren tot een lichamelijk verschijnsel, wijst Solomon juist op de intellectuele kant. Solomon: ,,Ook als je erdoor overmand wordt heb je zelf invloed op het verloop van een emotie. Die controle moet je actief zoeken. Je bent niet de slaaf van je passies.''

De reden dat filosofen zich sinds de Verlichting -de romantici uitgezonderd- weinig met emoties bemoeiden, was volgens Solomon dat emoties er vooral waren om te overwinnen. 'Ziekten van de geest', noemde Immanuel Kant ze. Psychoanalytici zijn dat volgens Solomon met Kant eens: emoties verstoren het gezonde functioneren.

Deze afkeer van emoties die bij rationalisten te vinden is, veronderstelt een strikte tegenstelling tussen voelen en denken. Dat gaat er bij Solomon niet in. De psycholoog kan niet volhouden dat emoties alleen om onderbuik en onderbewuste gaan, zegt hij, en de filosoof hoeft niet alle emoties af te zweren onder het motto 'overstijg de driften'. ,,Emoties worden juist gevormd via oordelen en beslissingen'', zegt Solomon.

Redelijke passie? Solomon bewijst zijn theorie over 'cognitieve emotie' door te wijzen op dagelijks taalgebruik over emoties. ,,Als wij verliefd zijn, het klassieke voorbeeld van redeloze passie, hebben wij rationele oordelen over een persoon. Wij kennen aan een persoon eigenschappen toe, denken erover na wat iemand typeert, bijvoorbeeld 'leuk', 'mooi', 'interessant'. Dat laat zien dat een emotie een rationeel oordeel behelst.''

Ook in het verloop van de emotie is volgens Solomon de redelijke component van emoties niet te onderschatten. Hij geeft een stappenplan van overwegingen die aan de orde zijn bij een verliefdheid. ,,Verliefd worden is een serie beslissingen. 1. Je blijft hangen of loopt door. 2. Je gaat uit lunchen of naar de film. 3. Je stelt iemand aan je ouders voor. 4. Je doet aan seks. 5. Je zegt 'ik houd van je' of niet. 6. Je gaat uit elkaar of trouwt en krijgt kinderen.''

Als je last hebt van excessieve emoties, is dat ook gevolg van een denkproces. Emoties zijn nooit 'onnavolgbare fenomenen van het hart', zegt Solomon. ,,Emoties hebben betrekking op iets in de wereld, zijn relationeel. En emoties hebben ook gevolgen voor relaties.''

Ook hier geeft Solomon een voorbeeld uit de dagelijkse praktijk. ,,Wij achten het onredelijk wanneer iemand bij het overlijden van een naaste geen emoties toont. In onze cultuur is verdriet haast een morele verplichting. Wij spreken anderen zelfs aan op hun emoties en zijn verontwaardigd als mensen niet verdrietig zijn na een verlies. Daarin veronderstellen wij de gedachte die ik verdedig: dat mensen invloed op hun gevoelsleven hebben.''

Mensen moeten leren de juiste invloed op emoties uit te oefenen. ,,In Amerika is er te veel vrijheid om te voelen wat je wilt'', zegt Solomon, ,,Er is amper emotieregelgeving. Bij de Maori's in Australië is het duidelijk: als iemand overlijdt, rouwt de gemeenschap een week flink en dan is het voorbij. Wíj krijgen drie dagen vrij en moeten zelf bedenken wat en hoe we op de dood van een vriend reageren.''

Als mensen vrij worden gelaten in hun emotieleven, worden ze volgens Solomon niet creatiever maar platter. ,,De talkshow-emoties steken steeds meer de kop op, dat is nu het rolmodel.'' Al zijn de meeste talkshows in scène gezet, de emoties zijn levensecht. ,,Zo goed kunnen de Amerikanen niet acteren.''

Niet vrijheid, maar juist beperkingen zouden volgens Solomon mensen in staat stellen hun emoties te verfijnen. ,,Dat betekent niet dat mensen alleen 'positieve emoties' mogen hebben. In Shakespeare gaat het er stevig aan toe. Maar Hamlet komt tot een overweging, van het formaat to be or not to be. Bij Jerry Springer is het maximale dat bereikt wordt het zwaaien met een stoel.''

Bewijst het voorbeeld van de vervlakking van het emotieleven van de Amerikaan niet het tegendeel van Solomons credo 'emotie-is-rationeel'? Solomon: ,,Zelfs de meest rudimentaire woedeaanval behelst rationaliteit: je herkent eerst dat je gekwetst wordt. Maar een seconde later, bij de beslissing hoe je reageert, blijft een gedegen overweging vaak uit.''

Waar Amerikanen volgens Solomon wél bedreven in zijn is 'emotiepolitiek', wat ook getuigt van de grote invloed van ratio op emoties. Onder het motto dat 'emoties gewoon gebeuren', worden tal van emoties omwille van het eigenbelang geveinsd. ,,Woede, jaloezie en verdriet worden gespeeld om een bepaald effect bij de ander teweeg te brengen''.

,,Vanouds bepalen culturele gedragscodes hoe je met emoties leeft. De generatie die nu opgroeit krijgt geen gezonde set basisemoties overgedragen. Ze blijven hangen in automatische reacties uit de onderbuik. In de taal kunnen ze hun grove emoties niet verder uitdiepen dan 'I like it', 'I love it', 'I hate it' - of het nu om een kaaspizza of een schilderij van Picasso gaat. Ook het schelden, op Bush bijvoorbeeld, is in Amerika buitengewoon eentonig. Dat komt doordat de cultuur te vrijblijvend is: je moet alles maar mogen voelen. Voor mij zijn tradities die het emotieleven reguleren absoluut noodzakelijk.''

Solomon -'mijn vrouw is katholiek, ik niet'- vindt drie emoties belangrijk: schaamte, schuld en berouw. Het gebrek aan die zelfkritische emoties maakt de zelfbeheersing onmogelijk die nodig is in een cultuur waar alles mag. Zo wordt vrijheid onvruchtbaar. ,,Er komen dan alleen nog emoties op die handig van pas komen. Althans, op korte termijn.''

Heeft Solomon toch last van een voor filosofen, beroepsmatige denkers, klassiek wantrouwen jegens emoties? ,,Daar heb ik gemengde gevoelens over. Straks reis ik door naar Parijs, een stad van romantiek. Af en toe onkritisch meegaan met een emotie kan heerlijk zijn. Maar achteraf betaal je de rekening.''


Trouw, door Annewieke Vroom, 30-09-2004

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB

COMMENTAAR. Geen plaats voor ontkenners - Hoe bestrijd je angst? Dat is de belangrijkste vraag


ER bestaan geleerden die de langetermijngolven in onze geschiedenis bestuderen. Volgens hen zijn we een tijdperk van onzekerheid aan het verlaten. Een glanzende periode van hoop en dynamisme ligt voor ons. Het Vlaams Blok, of hoe die partij over een week ook moge heten, is niet van die mening. Het blijft meer dan ooit de partij van de angst. Ondanks het herschrijven van haar basisbeginselen, maakt ze van het uitbaten van de schrik voor veranderingen en voor het onbekende haar handelsmerk. Dat maakte de partijtop tijdens het weekend nog eens duidelijk. Haar doelstelling blijft het profiteren van die angst, niet het bezweren ervan. Dat maakt haar, nog steeds, een andere partij dan de andere.

Niet dat andere partijen soms niet inspelen op de vrees van hun aanhang. Ook zij roepen verontrustende perspectieven op over, zeg maar wat, de betaalbaarheid van de pensioenen, de mogelijkheid om nog een onderneming te starten, de eerbied voor het ongeboren of aftakelende leven, de duurzame leefbaarheid van het milieu. Die angst proberen te kanaliseren en er een antwoord op bieden, is legitiem. Het is een van de bestaansredenen van de politiek. Het doel is steun te vinden voor maatregelen die die angst kunnen wegnemen, zodat vertrouwen in de toekomst een kans krijgt.

Wat het Vlaams Blok predikt, is een verstikkende angst voor een vloedgolf die alles overspoelt. Ze zet alles in op een emotionele verkramping die niet meer luistert naar rationele argumenten. Dat we langer leven dan ooit, rijker zijn dan ooit, vrijer en mobieler zijn dan ooit, is van geen tel. De angst om dat alles te verliezen wordt er alleen groter door.

Hoe bestrijd je die angst? Dat wordt de belangrijkste vraag die de andere partijen moeten oplossen, willen ze kiezers terugwinnen. Want kiezers terugwinnen is de enige manier om de deelname aan de macht van het Blok te voorkomen. Het cordon sanitaire nadert immers razendsnel zijn houdbaarheidsdatum.

Er bestaat geen ander antwoord dan zelf een angst te overwinnen. De angst om de dingen te zeggen zoals ze zijn. Politici en andere deelnemers aan het maatschappelijke debat moeten elkaar de ruimte geven om daarbij nieuwe grenzen af te tasten. De onwennigheid is groot. Niets is gemakkelijker dan te focussen op een zwakheid in de formulering of een retorische overdrijving genre: ,,Culturen zijn niet gelijkwaardig''. Niets is gemakkelijker dan een ongelukkige of te scherpe uitspraak te discrediteren. Het gevecht om van meningen karikaturen te maken, woedt in volle hevigheid. Het vindt plaats boven de hoofden van burgers die terecht niet inzien wat dat met hun dagelijkse beslommeringen te maken heeft. Het is een schijngevecht. Een alibi om het echte gevecht niet aan te gaan.

In dat echte gevecht vallen slachtoffers. Kalmte, respect en beschaafde omgangsvormen zijn de eerste. Laten we hopen dat het niet erger wordt dan dat. Maar het is in ieder geval een illusie te denken dat we die troebele, emotionele fase kunnen overslaan. Er zit te veel ergernis en frustratie opgetast. Dat moet er allemaal uit en het wordt geen fraai gezicht. De vraag is alleen: wordt het proces gestuurd door agitatoren die doelbewust op een verharding van het debat aansturen, of door leiders die het onbegrip en de woede als reëel accepteren, maar zich er niet bij neerleggen? Eén van beide wordt het. Voor ontkenners van de realiteit is er geen plaats meer.

Bart Sturtewagen, DS, 08/11/2004

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB

Van de angst van de mensen wordt altijd misbruik gemaakt. Amerika is daar het perfecte bewijs van.. Dan weer een "realistische terroristische dreiging" dan weer "een veilige woonplaats voor je kinderen".
Je reageert onbewust op deze uitspraken. En dat is net het ergste, je kan het de amerikanen helemaal niet kwalijk nemen. De échte dreiging zal niemand nooit kennen.