De omweg naar Sarajevo

Christopher Clark, Slaapwandelaars. Hoe Europa in 1914 ten oorlog trok, 700p.


In plaats van oorlogszuchtige moordmachines waren de Europese mogendheden in 1914 slaapwandelaars. Christopher Clark stelt onze simplistische visie op de aanloop van de Eerste Wereldoorlog overtuigend bij.


We hebben het op school geleerd: op 28 juni 1914 vermoordde de negentienjarige Bosnisch-Servische nationalist Gavrilo Princip in Sarajevo de Oostenrijkse troonopvolger Franz Ferdinand en zijn vrouw Sophie. De aanslag was de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog en miljoenen slachtoffers op het Europese continent. Die uitleg lijkt simpel en zelfs plausibel. Maar waarom leidde een lokaal conflict tot een domino-effect en een zo uitzichtloze loopgravenoorlog? Was Oostenrijk-Hongarije decadent en zwak? Was de bondgenoot, het jonge Duitsland, machtsgeil en oorlogszuchtig? En vooral: waarom was de Balkan zo'n kruitvat?

In Slaapwandelaars. Hoe Europa in 1914 ten oorlog trok bewijst de Australische historicus Christopher Clark dat de antwoorden allesbehalve simpel of eenduidig zijn. Hij heeft meer dan 700 bladzijden nodig om ons van de complexiteit van de situatie te overtuigen, maar hij doet dat met brio. Uiteindelijk vat de titel zijn these samen: de Europese mogendheden marcheerden niet ordentelijk naar het front, maar trokken in verwarring bijna blind ten oorlog. Het is onmogelijk om één schuldige aan te duiden.

Christopher Clark neemt een aanloop van enkele tientallen jaren om alles in perspectief te zetten. Zo spit hij alle mogelijke kiemen van het conflict, alle mechanismen van de escalatie boven. Daartoe put hij rijkelijk uit de overvloedige diplomatieke bronnen uit Groot-Brittannië, Frankrijk, Rusland, Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië. Europa was voor 1914 behoorlijk onstabiel en dat probeert hij enigszins overzichtelijk te beschrijven. Clark onderzoekt hoe politieke en economische allianties en ententes steeds wisselden en uiteindelijk tot een polarisatie leidden. Hoe ministers, militairen en diplomaten op internationale crisissen reageerden en hun staatshoofden adviseerden en manipuleerden – en vice versa.

Allerhande factoren speelden mee: het uiteenvallen van het Ottomaanse rijk dat zijn greep op de Balkan loste, het grenzeloze nationalistische streven van de Serviërs, de verkaveling van Noord-Afrika, de Duitse Weltpolitik … Clark geeft scharniermomenten aan, zoals de annexatie van Bosnië-Herzegovina door Oostenrijk-Hongarije in 1908 en de crisissen rond Marokko en Libië, maar relativeert steeds door alle klokken te laten horen. Want in dit kluwen spelen ook details een rol, van geopolitieke spanningen over diplomatieke vooroordelen en blunders tot persoonlijke rancunes.


Terroristen

Hoewel Slaapwandelaars verre van lichte kost is, en de lezer constant bij de les moet blijven, weet Christopher Clark zijn zakelijke historische relaas soms te doorbreken met verrassend verhalende passages. Zo sleurt hij de lezer meteen in het boek met de dramatische vertelling van de koningsmoord in Belgrado in 1903 die van Servië een gevaarlijke factor in de Europese constellatie maakte. Hij zet ook een schitterend portret van de volatiele Duitse keizer Wilhelm II neer – niet verwonderlijk, want de Australiër vestigde tot in Duitsland zijn naam met een geschiedenis van Pruisen en een biografie van de Kaiser. Tussen de historische feiten zitten zelfs memorabele oneliners; die over Montenegro blijft hangen: ‘Het was een land waar men de koning bij het vallen van de avond voor zijn paleis kon zien staan roken, (…) in de hoop een praatje aan te knopen met een voorbijganger.'

Christopher Clark waagt zich uitzonderlijk ook aan uitdagende parallellen met de recente geschiedenis. Zo ziet hij een gelijkenis tussen de impact van de terroristen van toen en de zelfmoordaanslagplegers van nu: de bipolariteit van de Koude Oorlog heeft ‘plaatsgemaakt voor een complexer en minder voorspelbaar krachtenveld dat zowel wereldrijken in verval als opkomende machten omvat', een situatie die op die van 1914 gelijkt.

Clark trekt geen overhaaste conclusies; zijn boek is er dus een om lang over na te denken. Er volgen dit en volgend jaar ongetwijfeld nog massa's werken over het waarom van 1914, maar het zal moeilijk zijn Slaapwandelaars te evenaren in overzicht, inzicht en eruditie.


DS, 12-04-2013 (Peter Jacobs)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB