Er was eens een Apocalyps


De kans bestaat dat u tijdens het lezen van deze wat provocerende beschouwing in opstand zult komen. 'Nee', zult u denken. 'Nee! Blijf van mijn favoriete doemscenario!' De vraag is dan: waarom bent u er zo aan gehecht? Een essay over onze voorliefde voor de Apocalyps.


Geniet nog van de feesten, want volgend jaar rond deze tijd zijn we allemaal dood. Vraag dat maar aan Patrick Geryl, de Antwerpse doemdenker die het met zijn voorspellingen ooit tot in De laatste show schopte. Op het internet vindt u talloze filmpjes waarin hij uitlegt hoe wij precies aan ons einde zullen komen.

Het begint met een enorme zonne-uitbarsting, op 19 of 20 december 2012. Die zal het magnetisch veld rond de aardbol zwaar verstoren. Zo zwaar dat we met z'n allen plotseling in de andere richting door de ruimte zullen tollen - op 21 december komt de zon op in het westen. Dat bruuske manoeuvre zullen we niet overleven, tenzij we ons tijdig verschuilen in het Afrikaanse hooggebergte. Ja, het Afrikaanse hooggebergte. Hier en in de VS zullen alle kerncentrales dwars doormidden smelten, dus we moeten ver genoeg vluchten.

Gelooft Geryl dat echt? Geryl gelooft dat echt. Hij is niet de enige. De 2012-gekte heeft wereldwijd wel meer zonderlingen bij de kraag gegrepen. Hollywoodregisseur Roland Emmerich maakte er in 2009 zelfs een film over. Niet over de gekte, maar over de ramp. Al is 2012 pure fictie, dat spreekt vanzelf, een film om eens lekker gezellig bij te huiveren. Want dat is het genre waarin Emmerich zich heeft gespecialiseerd: de fictieve rampenfilm. Zo maakte hij in 1996 ook Independence day, over een invasie door buitenaardse wezens. En in 2004 was er The day after tomorrow, over een catastrofe als gevolg van de klimaatopwarming.

Of wacht, die film over global warming was géén fictie, natuurlijk. In een buitenaardse invasie gelooft haast niemand, die Mayavoorspelling zal ook wel niet kloppen. Maar qua klimaat hangt ons wel degelijk een échte apocalyptische catastrofe boven het hoofd. Toch?

Ja, toch?

Alstublieft?


Voor elk wat wils

De moderne mens lijkt wel emotioneel gehecht aan doemscenario's. We smullen ervan, we smachten ernaar, en o wee als iemand de ernst van de zaak probeert te relativeren. Dat willen we niet, dat pikken we niet. Alsof we kleuters zijn die keer op keer hetzelfde sprookje willen horen. Doodsbang zijn we voor die enge heks en die boze wolf, maar toch kunnen we er niet genoeg van krijgen. Gelukkig zorgen media, politiek en wetenschap vandaag voor een nooit opdrogende stroom aan onheilsberichten. Samen schrijven zij de sprookjes van deze tijd. Verhalen waarmee het gezellig huiveren is, 's morgens in de krant, 'savonds in het journaal.

Laten we de proef eens op de som nemen. Kies een willekeurig onderwerp uit. Het klimaat. Het milieu. De wereldbevolking. De democratie. De economie. Europa. De biodiversiteit. Wat dan ook. Kies maar uit. En stel uzelf dan de vraag: zit daar iets bij waarvan wij geloven dat het binnen afzienbare tijd nog goed komt?

Nee, dus. Het klimaat is naar de vaantjes. Het milieu verwoest. De wereldbevolking explodeert. De democratie is in gevaar. Ons economisch systeem staat op instorten. Europa dreigt uiteen te vallen. De biodiversiteit is om zeep. O ja, en vergeten we het ergste nog: straks, als die moslims ons allemaal onderworpen hebben, geldt ook in ons land de sharia.

Akkoord, nu maken wij er een karikatuur van. Toch moet u er eens op letten hoe vaak de een of andere expert niet verkondigt dat het 'geen vijf vóór twaalf, maar vijf ná twaalf' is, dat we ons gedragen als 'het orkest op de Titanic', dat vrolijk bleef spelen terwijl het schip al volop aan het zinken was, dat we dringend moeten ingrijpen omdat 'het hele systeem' in gevaar is - soms lijkt het wel een wedstrijd: sms nu voor uw favoriete doemscenario.

Er is voor elk wat wils. Wie het ene doemscenario totale flauwekul vindt, gelooft vaak net heel sterk in het andere. Ter extreme rechterzijde vreest men de onafwendbare komst van de sharia, maar is men algauw een klimaatrelativist. Ter extreme linkerzijde vreest men de fatale opwarming van de aarde, maar is men algauw een islamrelativist. Links zegt dat rechts de mensen bang maakt, maar doet - weliswaar op andere punten - eigenlijk precies hetzelfde.

Angst werkt, angst levert punten op. Kiezers voor politici. Lezers voor de kranten. Fondsen voor de wetenschapper. Ja, óók dat laatste. Zoals de Britse filosoof Simon Blackburn ons ooit toevertrouwde, met een uitspraak die een slecht en cynisch karakter verraadt: vroeger mochten de klimatologen blij zijn met een stoel in de bezemkast van het departement natuurkunde, vandaag vliegen ze elk jaar tien keer in eerste klasse de wereld rond.

Dat is natuurlijk een boutade. Niemand die bij zijn volle verstand is, kan ontkennen dat onze wereld tal van ernstige problemen herbergt. Alleen zijn experten niet altijd ontbloot van de neiging om geweldig te overdrijven: de viroloog over virussen, de econoom over crisissen, de fijnstofoloog over fijn stof. Het kan in elk geval geen kwaad om de nodige achterdocht te bewaren bij het lezen van de krant.


Het voorzorgsprincipe

Het gekke is: we grossieren in apocalyptische scenario's, maar hebben het nog nooit zo goed gehad. Onze welstand is wellicht zelfs een deel van de verklaring: we hebben de tijd, de mogelijkheid en de luxe om onze maatschappij kritisch tegen het licht te houden. Het kerstessay in deze krant was daarvan een mooi voorbeeld: Marc Reugebrink fulmineerde een paar dagen lang op weliswaar zeer geestige wijze tegen de markt - maar zónder die markt zou hij niets te fulmineren hebben, zonder die markt zou hij nog elke dag op het veld staan. Zoals die talloos veel miljoenen Chinezen, die de afgelopen jaren door die markt uit de armoede zijn getild.

Wij staren ons blind op de nadelen en vergeten de voordelen. Mochten wij collectief in therapie kunnen gaan, de psycholoog zou ons vast zeggen: tel af en toe uw zegeningen.

Helaas zijn wij evolutionair belast met een zogenaamde bad news bias. Onze blik op de wereld is van nature vertekend in negatieve zin: we hebben meer aandacht voor wat fout kan gaan dan voor wat goed gaat. Evolutionair gesproken is dat een succesvolle strategie: de oplettende doemdenker heeft meer kans om te overleven dan de zorgeloze flierefluiter. Vandaag leidt die neiging tot het doemdenken zoals het is. Tot moderne sprookjes voor volwassenen.

Toch zijn die sprookjes niet nutteloos. In 1999, vlak voor de zo gevreesde millenniumwende, verscheen het zeer interessante boek De Apocalyps, het einde der tijden door de eeuwen heen. Daarin legt de Amerikaanse historicus Eugen Weber uit dat het geloof in de Bijbelse eindtijd vaak de motor van vooruitgang is geweest. Tal van ontdekkingsreizigers en wetenschappers - onder wie Christoffel Columbus en Isaac Newton - vonden hun motivatie mede in de nakende komst van het duizendjarige rijk, dat zou voorafgaan aan het Laatste Oordeel.

Wat de Apocalyps was voor onze voorvaderen is dat cultuurpessimisme misschien voor ons: elk doemscenario is zo een seculiere variant op altijd weer hetzelfde thema. En net zoals Columbus en Newton doen we er ons voordeel mee: het is door fanatiek te focussen op elke mogelijke dreiging dat we vooruitgang blijven boeken. Dankzij het klimaatalarm zullen we verlost raken van onze verslaving aan fossiele brandstoffen. Dankzij onze soms wat bespottelijke voorzorgsmaatregelen tegen vogelpest en varkensgriep hebben we tot dusver een wereldwijde pandemie kunnen vermijden. Dankzij de panische angst voor de ineenstorting van onze markten hebben we die euro tot dusver altijd weer gered.

Over die euro gesproken: het was de Deense statisticus Björn Lomborg die er ooit op wees dat we wat genuanceerder moeten omspringen met het voorzorgsprincipe. Als het over ecologie gaat, passen we het te streng toe: daarom laten de vruchten van onder meer het ggo-onderzoek zo lang op zich wachten. Als het over economie gaat, zijn we veel te laks: anders was die euro tien jaar geleden niet zo roekeloos en voorzorgsloos ingevoerd.


De mens als god

Vanwaar dat verschil? Wijlen Michael Crichton, de auteur van Jurassic Park, had een mooie verklaring voor onze ecologische overgevoeligheid. Ecologie is een regelrechte religie geworden, vond hij. In het klimaatverhaal ontwaarde hij zelfs een Bijbelse structuur. Ooit leefden we in de Tuin van Eden (de ongerepte natuur), toen beten we in de appel van de boom der kennis (we ontdekten wetenschap en technologie) en kwam de zondeval (vervuiling), waardoor we nu haast permanent boete moeten doen (bijvoorbeeld met die vermaledijde spaarlampen).

God is dood, dus die kan ons niet meer straffen. Het is de mens die het zichzelf allemaal aandoet. Zo bekeken zijn de ergste ecologische doemverhalen zelfs een vorm van hoogmoed. Alsof de mens in staat is om de planeet te verwoesten. De planeet heeft al veel erger meegemaakt: van ijstijden tot komeetinslagen.

Stiekem wéten we dat ook wel. Net zoals kinderen weten dat de heks niet echt bestaat, weten wij dat het qua Apocalyps vermoedelijk niet zo'n vaart zal lopen. Al was het maar omdat niet al die doemscenario's tegelijk in vervulling kunnen gaan. Daarvoor zijn ze met te veel.

Een goed voornemen tot slot? Welaan. Laten we ons in het nieuwe jaar eens wat vaker wenden tot de optimisten. Want die bestaan ook. Ze schrijven zelfs goede boeken, die soms ten onrechte een beetje onder de radar blijven. Alleen al de recente oogst is zeer de moeite.

Neem nu Plastic panda's van de Nederlandse filosoof Bas Haring, een boek waarin we bevrijd worden van dat knagende schuldgevoel dat ons bevangt telkens als er een diersoort uitsterft - dat hoeft volgens Haring immers geen ramp te zijn. Of neem Ons betere ik van de Amerikaanse psycholoog Steven Pinker, waarin we leren dat de wereld niet steeds gewelddadiger wordt, maar integendeel nog nooit zo veilig en zo vreedzaam is geweest.

Al haalt niemand het qua positivo van de Britse bioloog Matt Ridley, die onlangs met De rationele optimist een essentieel boek schreef voor iedereen die het soms droef te moede wordt bij het lezen van de krant. Ridley toont aan dat de mensheid de voorbije eeuwen op de meeste vlakken alleen maar vooruitgang heeft geboekt. Waarom slaat die boodschap dan niet aan? Omdat pessimisme veel wijzer klinkt dan optimisme, denkt Ridley. 'Als u in het café tegen uw vrienden zegt dat de regering goed bezig is, zullen ze denken dat u dom en naïef bent. Terwijl iemand die de wenkbrauwen fronst en zegt dat het helemaal niet zo goed gaat meteen een wijze indruk maakt. Terwijl hij misschien minder goed geïnformeerd is.'

Zélfs Afrika, dat continent dat ons hier in het Noorden met louter pessimisme vervult, is op de goede weg, weet Ridley: 'Het geboortecijfer daalt, de economische groei trekt aan.' Wat dat betreft, heeft onze Antwerpse doemdenker Patrick Geryl met zijn vlucht naar het Afrikaanse hooggebergte dus de juiste keuze gemaakt: als wij volgend jaar rond deze tijd dood en verdwenen zijn, bevindt hij zich volgens Ridley alvast op het continent van de toekomst.


DS, 31-12-2011 (Joël De Ceulaer)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB