'Als je als journalist de waarheid zegt, word je gestraft'


De Nederlandse journalist Joris Luyendijk valt in zijn nieuwe boek 'Je hebt het niet van mij maar...' de Haagse cultuur aan, waarin de pers meer op de poppetjes dan op de inhoud let.


Joris Luyendijk heeft een maand in de Nieuwspoortsociëteit vertoefd. Dat is een van de plekken in Den Haag waar politici, journalisten, voorlichters en lobbyisten elkaar ontmoeten. Luyendijk, die de samenleving met een antropologische bril bekijkt, kwam tot onthutsende resultaten: politici hebben weinig macht, lobbyisten en ambtenaren bepalen het beleid.

Joris Luyendijk: 'Wij, journalisten, besteden tachtig procent van ons werk aan de politiek, maar toen ik de lobbyisten vroeg aan wie zij de meeste energie spendeerden, antwoordden zij: “Brussel en de ambtenaren". Politici zijn spelers in een bredere arena, waar de journalisten weinig aandacht aan besteden. Voor de lobbyisten zijn de politici in Den Haag immers niet zo belangrijk. Zij spraken met mij vooral over de ambtelijke lobby en Brussel. Ze legden me uit dat een wetsvoorstel door de ambtenarij klimt. Het gaat omhoog langs allerlei niveaus, waar lobbyisten steeds proberen in te grijpen. Wanneer op het einde een compromis is bereikt, dan worden enkele varianten voorzien waarover de politici kunnen kibbelen. De grote beslissingen zijn dan al veel eerder gevallen, zeggen de lobbyisten.'


Het zijn vooral de ambtenaren die de beslissingen nemen.

'Houd er wel rekening mee dat de kwaliteit en het niveau van de ambtenarij in Nederland heel hoog is. Het is aantrekkelijk om in de ambtenarij te werken, je hebt zekerheid in je carrière. De top van de ambtenaren die met duurzaamheid bezig zijn, is goed op de hoogte. Het type mensen dat ik daar tegenkom, zijn mensen die minder geldingsdrang hebben dan de consultants, voor wie een dikke auto belangrijk is maar die echt hechten aan de bestaanszekerheid en de mogelijkheid om inhoudelijk werk te doen.'

'Ik vroeg onlangs aan een ambtenaar: “Hoe zit het nu met de PVV?, Toen zei hij: “Ja daar hebben we echt last van., Met andere woorden we hebben er last van terwijl we het land besturen. Hij zei niet: “Er is een duidelijke verschuiving in wat het land wil, en we gaan ons ernaar richten, neen, we hebben er last van.,'

'We horen ook steeds verhalen over “de politiek dichter bij de burger brengen, Dat wil gewoon zeggen: we blijven gewoon doen wat we willen, maar we brengen het dichter bij de burger. We verkopen het beter.'

'En toch blijkt uit een studie naar de vraag waar in Europa het vertrouwen in de politiek het grootste is, dat het bij ons is. Misschien moeten we eens onderzoeken of een land op deze manier veel beter wordt bestuurd dan landen die veel transparanter zijn. Het zou boeiend zijn om te bestuderen of de economische en politieke performance van een land gerelateerd zijn aan het systeem.'


En toch heeft de bevolking in Nederland weinig zicht op een groot deel van de politieke besluitvorming.

'Dat klopt. Oud-premier Kok vond dat geen enkele ambtenaar met journalisten on the record mocht praten, of dat zelfs eigenlijk helemaal niet mocht doen. Er wordt dus eigenlijk ontzettend veel off the record (geen bronnen vermelden, red.) gekletst. Je hebt zoiets als de Nieuwspoortsociëteit waar het zelfs verplicht is om off the record te praten, maar dat betekent dus dat je de hele informatiestructuur dichttimmert bij ons. Want de minister is politiek verantwoordelijk voor alles wat de ambtenaren doen, wat betekent dat alles wat zo'n ambtenaar on the record zou zeggen, meteen politiek explosief is. En dat leidt tot een enorm soort verkramping...'

'Maar het feit dat de ministers bij ons relatief weinig te zeggen hebben, is misschien wel een van de redenen waarom Nederland op dit moment qua inflatie, werkloosheid of staatsschuld zijn zaakjes redelijk voor elkaar heeft. De domeinen die de ambtenaren beheersen, lopen relatief goed.'

'Ons systeem is daarom redelijk schokvast. Het systeem werkt goed op het gebied van de financiële discipline, want de ambtenaren weten dat ze er binnen tien jaar nog zitten.'

'Maar de punten waar de politiek moet optreden, lopen uit de hand. Nederland heeft de grootste hypotheekschuld uit Europa. Dat is omdat de politiek de hypotheekrente niet durft aan te pakken, terwijl alle ambtelijke stuurgroepen al jaren zeggen dat die moet worden aangepakt. De immigratie is nog zo'n probleem waar de politiek niet aan durft te beginnen.'

'Je merkt dat Europa en de problemen rond migratie kantelmomenten zijn, waarvan de traditionele elite moet toegeven dat ze dingen niet helder had gezien. Met de euro kreeg je inflatie, met de uitbreiding kwamen de Joegoslaven en de Polen. Dat hadden de politici niet beloofd. Ze hadden gezegd dat het allemaal wel mee zou vallen. En over de migratie hoor je nu: je had natuurlijk wel moeten zeggen dat als we immigratie toestaan, de meest voorkomende naam in Amsterdam Mohammed wordt. Er is nooit aan de Nederlandse bevolking gevraagd: willen wij een immigratieland worden? Zoals we geen debat krijgen over de vraag of we meer soevereiniteit ten opzicht van Europa willen dan wel de welvaart dankzij Europa willen behouden.'


Hoe komt het dat Nederlandse politici zo weinig macht hebben?

'Ze krijgen een minimale ondersteuning. De ministers hebben vaak geen achtergrond van het dossier waar hun ministerie over gaat. Ze gaan niet over personeelsbeleid en ze kunnen ieder moment weer vertrekken. Ze mogen maar één iemand meenemen naar het ministerie, de politiek assistent. Nou ja, dat is dus echt minimale ondersteuning. Ook de kamerleden hebben allemaal één fractiemedewerker die ze 2.100 euro per maand kunnen betalen. Dat zijn dus allemaal net afgestudeerden.'

'De buitenlandwoordvoerder van het CDA, die doet behalve buitenland ook dierenwelzijn en nog twee andere dingen. Hij heeft ook nog een regio, hij moet veel in de media komen om zichtbaar te blijven en hij moet in de partij allerlei dingen doen. Die man heeft één fractiemedewerker en die doet het hele buitenland. Nou, stel je voor dat bij De Standaard of het NRC de chef buitenland in die situatie zit: hij heeft één assistent, een pas afgestudeerde, en behalve buitenland doet hij ook nog dierenwelzijn. Wat voor buitenlandpagina's krijg je dan?'


En zo is er ook in de politiek ruimte voor de lobbyisten?

'In de politieke arena leveren de lobbyisten de argumenten voor politieke standpunten, omdat de fractieleden vaak te weinig ondersteuning krijgen om zelf standpunten in te nemen. “Wij zijn aan 130 kilometer per uur onderweg op de snelweg, geef ons de argumenten. Wij verwachten flink wat banenstijging in de energiesector, wij zijn voor een kolencentrale in de Waddenzee, wat zijn onze argumenten?,

'De gevestigde partijen met het meeste geld hebben de beste lobbyisten om die argumenten te leveren. Een bedrijf als Shell had vroeger zeer goede contacten met politici als Bolkestein of Boss. Shell levert waarschijnlijk ook assistentie voor politieke partijen.'

'Er is in Europa geen land dat zo weinig duurzame energie opwekt als Nederland en er is ook geen land in de wereld dat én Shell én de GasUnie heeft. Dat zeggen de milieuactivisten, maar het is heel moeilijk om een inhoudelijk debat in de klassieke journalistiek te krijgen, want daar houdt men zich bezig met de poppetjes en de vraag welk poppetje vandaag een overwinning heeft geboekt.'


U verwijt de media dat zij te weinig aandacht hebben voor het beleid, maar zich blindstaren op het spel van de poppetjes?

'Journalisten kijken weinig naar de machtsbelangen die achter de politieke besluitvorming zitten. Ik kan me voorstellen dat Shell, het grootste bedrijf van de wereld, zwaar heeft gelobbyd om zijn aandachtspunten in de regeerverklaring te krijgen. Geen enkele journalist gaat dat onderzoeken. We hebben in Nederland journalisten die dans of tennis volgen, maar niet Shell.'

'Journalisten reduceren de politieke arena tot de politici en dan beperken we ons nog vaak tot de persoonlijke relatie tussen die spelers: wie is boos op wie? Daardoor krijg je een “Idols-achtige jury,, een soap waarin enkele personen constant in andere relaties worden gezet.'

'In Den Haag communiceren politici en journalisten zeer veel met elkaar. De ingewikkelde gesprekken bij Nova of Nieuwsuur zijn vaak alleen begrijpelijk voor de insiders. Vaak gaat het over de vraag of politici nog geloofwaardig zijn: “Oh die heeft hard uitgehaald naar die,, maar waarom dat belangrijk is, wordt nooit uitgelegd.'

'De Haagse journalistiek is niet bezig met de vraag: “Klopt het wat u zegt?,, maar met “Mag u het wel zeggen?, Toen Bolkestein begin jaren negentig al zei dat migratie tot problemen zou leiden, dan hebben ze hem tien jaar lang alleen maar gevraagd: Mag u dat wel zeggen? Wat vinden uw tegenstanders daarvan? Wat zal de export daarvan merken? Maar niet: klopt het wat u zegt. Bij Wilders is het net zo, hij zegt dat de islam een fascistische ideologie is, gericht op het overnemen van de hele wereld en dat de moslims dat verzwijgen. Die stelling wordt door geen enkele journalist onderzocht. Wij hebben geen journalisten die zeggen: “Ik ga de komende twee jaar uitzoeken of dat zo is., En als het al gebeurt, dan eindigt het in de marge. Om de uitspraken van Wilders over de islam te onderzoeken, ben je drie maanden of langer bezig. Het gaat veel sneller om je te concentreren op het spel van de politici, die om de seconde twitteren.'


De journalisten zijn te veel een deel van het spel geworden.

'Aan de bar waar journalisten hangen, hoor je verhalen die veel interessanter zijn dan de verhalen die ze in de krant schrijven. Als je die verhalen hoort, begrijp je meteen veel beter wat er wel in de krant verschijnt. Een van de crisissen in ons vak, is dat we de beste verhalen voor onszelf bewaren. Een voorbeeld van een verhaal dat in Nederland nooit naar buiten zal komen, is dat sommige kamerleden gewoon dom zijn. Nou, dat is echt taboe. Je kan niet in de krant zetten dat een wetsvoorstel kon worden aangenomen omdat de specialist milieu bij de VVD dom is.'


Waarom niet?

'Dan word je gestraft. In het systeem van Den Haag ben je zo afhankelijk van anderen. De parlementaire persvereniging bepaalt bij ons wie er wel en niet een pasje krijgt, een parkeerplaats, een oproepapparaat... Maar het secretariaat van die persvereniging wordt gerund door de afdeling voorlichting van de Tweede Kamer. Alle informatie die door die parlementaire persvereniging gaat, wordt dus door iemand van de afdeling voorlichting, de vijand zeg maar, georganiseerd.'

'Die instanties zijn zo met elkaar verknoopt dat je enorm in de problemen komt als je jezelf daar isoleert. Mensen helpen je niet meer, ze vertellen je niets meer, je krijgt problemen met je pasjes...Als ik schrijf dat die dame van de VVD dom is, dan zal de VVD uit solidariteit niet meer beschikbaar zijn voor mij, als ik een verhaal wil checken.'


Journalisten moeten opnieuw brutaler worden, en de grote thema's behandelen die boven de hoofden van de nationale politici worden besproken.

'De Financial Times schreef vijftien jaar geleden al dat er sprake was van een soort samenwerking tussen politici en journalisten. Beide groepen hadden er belang bij om te negeren en te bagatelliseren dat er steeds minder op nationaal niveau wordt besloten. Het nationale niveau is een deel geworden van het geheel, het is niet meer de koepel.'

'Komt daarbij de technische moeilijkheid van veel dossiers. Als jij iets wilt schrijven over windmolens op zee, dan moet je zo ongelofelijk hard studeren. Je moet bij wijze van spreken zelfs weten welke verf er gebruikt moet worden om te beletten dat die windmolens op zee niet gaan roesten. Als journalisten hebben we met z'n allen gedacht: ho maar, dit is veel te moeilijk, dit gaat ons petje te boven, terug naar het nationale niveau.'

'Ik denk dat we een nieuwe journalistiek nodig hebben, omdat we in een nieuwe tijd leven.'


DS, 20-11-2010 (Corry Hancké)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB