Heimwee naar huis

Frank Seberechts en Frans-Jos Verdoodt, 'Leven in twee werelden. Belgische collaborateurs en de diaspora na de Tweede Wereldoorlog', Davidsfonds, 236blz.


Na de Tweede Wereldoorlog sloegen honderden Vlaamse collaborateurs op de vlucht naar het buitenland. Ze zochten er een nieuw leven of een oude politieke droom. Het eerste vonden ze soms, het tweede nooit.


De afloop van de Tweede Wereldoorlog maakte het leven van de nazi's en van hen die in de bezette landen met hen hadden gecollaboreerd, niet eenvoudiger. Zij hadden de oorlog verloren en konden van de nabije toekomst niet veel goeds verwachten. Maar al hadden ze de tijdgeest tegen, toch strekte het in sommige omstandigheden zeker tot aanbeveling om zich ook dan nog voor te doen als een geharde aanhanger van het nazisme.

Dat merkte bijvoorbeeld de beruchte Belgische oorlogsmisdadiger Robert Verbelen. Bij de bevrijding van België in september 1944 vluchtte hij eerst naar het instortende Duitsland en later naar Oostenrijk.

Omdat hij zich tijdens de bezettingsjaren had bekwaamd in de strijd tegen het communistische verzet, kon hij meteen na de oorlog in Wenen aan de slag als agent van de Amerikaanse militaire geheime dienst. Dat zou zijn leven redden, want in België was hij inmiddels bij verstek ter dood veroordeeld. Ook anderen merkten dat ervaring tot voordeel strekte. Gewone soldaten van de Wehrmacht wendden zelfs voor dat ze officieren in de SS waren geweest om toch ook maar, net als Verbelen, door de Amerikanen in dienst te worden genomen.

Want de Koude Oorlog was uitgebroken en toen kwamen ervaren communistenjagers de Amerikanen goed van pas. Daar hielden die nazi's niet alleen een broodwinning, maar ook een nieuwe identiteit en bescherming tegen vervolging aan over.

Zoals Verbelen zochten nog tal van andere collaborateurs hun toevlucht in het buitenland, om aan een proces te ontkomen of omdat ze uit gevangenschap waren ontsnapt. Niet overal werden zij als politieke delinquenten of nog erger bejegend. Integendeel, net om hun beginselvastheid werden ze geapprecieerd.

Dat zou de Belgische economische collaborateur Adolf De Braekeleer ervaren. Na de bevrijding van België had hij twee jaar lang ondergedoken geleefd. Hij werd toch gearresteerd, maar kon ontsnappen, waarna hij naar Spanje vluchtte. Daar ging hij aan boord van het zeiljacht Tijl Uilenspiegel. Dat was met een dozijn collaborateurs aan boord illegaal uit België vertrokken. Onderweg nam het nog andere 'incivieken' aan boord, onder anderen de 46-jarige De Braekeleer en diens acht jaar jongere vriendin Mariette Van Damme. Ze reisden met paspoorten die sympathisanten aan hen hadden afgestaan.

Het schip arriveerde op 18 juli 1948 met negentien 'incivieken' in Argentinië. Het regime van president Juan Peron (en diens erg populaire vrouw Evita) toonde zich zeer gastvrij voor Duitse nazi's en hun geestesgenoten die sinds het eind van de oorlog op de vlucht waren.

De Braekeleer bouwde een nieuwe, succesrijke carrière uit als uitbater van het luxueuze hotel Crillon in de hoofdstad Buenos Aires. Tot zijn vriendin hem er bij een ruzie van betichtte een dubbelagent voor de Sovjet-Unie te zijn en hij voor de rechter belandde. Daar kon hij zich verdedigen door erop te wijzen dat hij altijd een fervente aanhanger van Hitler was geweest, aan de bezetting in België een fortuin van wel een kwart miljard frank had overgehouden en dus niet voor niets als economisch collaborateur tot twintig jaar cel was veroordeeld.

Alsof die 'adelbrieven' niet volstonden, getuigde een reeks andere, naar Argentinië gevluchte nazi-aanhangers dat niet te twijfelen viel aan De Braekeleers ideologische betrouwbaarheid. Dat deed ook Pierre Daye, de parlementaire leider van de fascistische partij Rex van Léon Degrelle. Opmerkelijk is dat het dossier van De Braekeleer, aldus de Argentijn Uki Goni in zijn bekende boek The real Odessa, ook een aanbevelingsbrief bevat van niemand minder dan de latere kardinaal Jozef Cardijn, de geestelijke leider van de Belgische en de internationale katholieke arbeidersjeugd, de 'kajotters'.

Onder de Belgische collaborateurs die een nieuw bestaan in het buitenland probeerden op te bouwen, is vooral de diaspora in Argentinië bekend, onder meer omdat nogal wat figuren uit de culturele collaboratie er een toevlucht vonden. Of die in Zwitserland, dat asiel verleende aan onder anderen de socialistische leider Hendrik De Man en de kunstschilder Albert Servaes. Of in Spanje, waar Degrelle geen strobreed in de weg werd gelegd als politiek agitator en projectontwikkelaar. Of in Ierland, waar de Oostfronter Alexander Colen als baksteenmagnaat vader werd van Alexandra Colen, ooit nog parlementslid voor het Vlaams Blok.

In hun pas verschenen boek Leven in twee werelden maken Frank Seberechts en Frans-Jos Verdoodt een inventaris van Belgische, vooral Vlaamse collaborateurs die na de Tweede Wereldoorlog in de diaspora belandden. Ze documenteren vele tientallen gevallen, van wat er in totaal allicht honderden moeten zijn geweest. Een echte studie is dit nog niet; daarvoor moet nog te veel basisinformatie worden opgespit. Maar het boek geeft toch al een goed beeld van het verschijnsel.

Niet allen wilden met hun vlucht aan vervolging ontkomen; sommigen trokken weg nadat ze hun straf hadden uitgezeten, omdat ze voor zichzelf als gestigmatiseerde 'zwarten' geen toekomst meer zagen in België. Of er is het geval van Paul De Man, neef van Hendrik, die tijdens de oorlog meewerkte aan de 'gestolen' krant Le Soir, daardoor vreemd genoeg nooit werd verontrust en na de oorlog naar de Verenigde Staten emigreerde, waar hij aan de universiteit van Yale een schitterende carrière als vernieuwend literatuurtheoreticus uitbouwde. En van het vissersvlootje dat in 1951 verkaste van Oostende naar Argentinië is het niet zeker of alle schippers wel een inciviek verleden hadden.

Zoals onder anderen Uki Goni overtuigend documenteerde, speelde het Vaticaan een belangrijke rol in de vlucht van tal van nazi's en collaborateurs. Seberechts en Verdoodt verwerpen toch met goede argumenten de stelling dat ook in België een geheime organisatie in de weer was om al die foute landgenoten het land uit te helpen, allicht terecht. Niettemin moeten ook in de semi-illegale subcultuur van de voormalige collaborateurs circuits hebben bestaan die vluchtroutes planden of voor valse documenten zorgden.

En vluchtende collaborateurs konden ook altijd terecht bij sommige geestelijken of in bepaalde abdijen. Soms komt de hulp uit bepaald onverwachte hoek - of toch niet helemaal. Dat mocht René Van Thillo ervaren, een ingenieur die bij verstek ter dood was veroordeeld. Met de ervaring die hij opdeed bij het fotobedrijf Gevaert in Mortsel, richtte Van Thillo in Argentinië een eigen fotobedrijf op. Later stortte hij zich op de vleesexport naar Europa. Was het zo dat hij de christendemocratische politicus Paul Vanden Boeynants leerde kennen, ooit nog premier en minister van Defensie, maar ook actief in de vleessector? Als Van Thillo vanaf het eind van de jaren zestig geregeld ongehinderd in België kon vertoeven, had hij dat aan 'VdB' te danken, die daarmee een dienst wilde bewijzen aan Van Thillo's broer Edmond, de arts die zo goed had gezorgd voor de vrouw van VdB's privé-secretaris Georges Algoet.

Voor velen viel dat migratieavontuur niet echt mee. Sommigen kenden wel succes in de zakenwereld, in Paraguay verkommerde dan weer een kleine Vlaamse gemeenschap in de jungle. Mentaal en politiek bleven de collaborateurs vaak hangen in het rechtsextremisme van de oorlogstijd, wat hen geleidelijk wereldvreemd maakte en met ressentiment vervulde. Maar velen hadden vooral last van heimwee - dat zijn de 'twee werelden' uit de titel van het boek van Seberechts en Verdoodt. Temeer daar ook zij moeten hebben gemerkt dat de repressie uiteindelijk lang niet zo streng uitviel als ze meteen na de oorlog leek te worden. En voor hun kinderen hoefde het al evenmin. Die verleerden snel het Nederlands en alsof dat nog niet erg genoeg was, behoorden sommigen van hen zelfs tot het linkse verzet tegen de Latijns-Amerikaanse militaire dictaturen die bij hun ouders zo populair waren.


DS, 13-03-2010 (Marc Reynebeau)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB