Ik ben een misdaadverslaggever


Er loopt een rechte lijn van Ieper naar Kabul, zegt de Britse oorlogscorrespondent Robert Fisk. Op de slagvelden waar zijn vader Bill vocht in 1918 werd het drama van het Midden-Oosten voorbereid waar Fisk nu al vijfendertig jaar over bericht. 'Ik zie geen enkele beterschap.'


'Op de wandspiegels en de prijzen na is dit hotel niet veranderd sinds ik hier als tienjarig jongetje met mijn ouders logeerde. Zelfs de geur van de badkamer is nog identiek, en het toeval wil dat ik in dezelfde kamer slaap als mijn ouders destijds. Kamer twaalf.'

Aan een tafeltje aan het venster van Hotel Old Tom, op de markt van Ieper, haalt de legendarische oorlogsjournalist Robert Fisk herinneringen op aan zijn vroegere omzwervingen In Flanders Fields. Het is woensdagavond 11 november en na een dag vol plechtigheden rust Fisk even uit bij een Vlaams donker bier. De Ieperse terrassen en cafés zitten vol Britten, door de straten stappen militaire muziekkapellen en in de verte klinkt de Last Post aan de Menenpoort. Aan de vooravond van de jaarlijkse herdenking van het einde van De Groote Oorlog heeft Robert Fisk op uitnodiging van het Vlaams Vredesinstituut, de stad Ieper en het In Flanders Fields Museum een lezing gegeven, waarin hij onder meer inging op de vraag waarom de Eerste Wereldoorlog nog altijd zo in ons geheugen staat gegrift. 'Het komt door de taal', zegt Fisk. 'Tijdens de Eerste Wereldoorlog is een nieuwe, moderne taal ontwikkeld om over oorlog te schrijven, wars van de valse nationalistische heroïek van de negentiende eeuw. Ik merk dat in mijn eigen oorlogsverslaggeving de echo weerklinkt van de vele boeken die ik over de Eerste Wereldoorlog heb gelezen.'

Tientallen boeken heeft Fisk over die oorlog gelezen sinds zijn vader hem als kind meenam naar de slagvelden waar hij zelf had gevochten in 1918. Het is hier, in de Noord-Franse en Vlaamse modder, dat Fisks ambitie vorm kreeg om de grote oorlogen van zijn tijd te verslaan. In 1976 stuurde zijn krant hem naar het kruitvat in het Midden-Oosten. Meer dan dertig jaar later bericht Fisk nog altijd over het onophoudelijk bloedvergieten in de regio. Weinigen kennen de streek en haar geschiedenis beter dan Fisk; weinigen slagen erin de pijnkreten van de slachtoffers de politieke en militaire retoriek in de kranten te laten overstemmen, en bij weinigen klinkt zoveel boosheid door. Zouden de andere toeristen in Old Tom weten dat de 63-jarige man aan het venster drie keer Osama Bin Laden heeft geïnterviewd?

'Ik ben opgegroeid in een familie waarin voortdurend over de oorlog werd gesproken', vertelt Robert Fisk. 'Mijn vader was 19 toen hij in augustus 1918 naar de Somme werd gestuurd, voor de derde slag Van de Somme. Hoewel hij maar drie maanden aan het front is geweest, moet hij de Eerste Wereldoorlog als de opwindendste periode in zijn leven hebben beschouwd. In 1956 wilde mijn vader mij en zijn jonge vrouw laten zien waar hij gevochten had. We reisden eerst naar Albert, bij de Somme, dan naar Ieper en vandaar naar Verdun. Hill 60, Passendale, Kemmel... de herinneringen aan die reis zijn me zeer goed bijgebleven. Ik was nog maar tien, maar wist perfect wie in Sarajevo de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand had doodgeschoten en wat de bolsjewistische revolutie in Rusland had betekend. Nog later, toen ik een jaar of vijftien was, nam mijn vader me mee om Paths of glory van Stanley Kubrick te zien, over de executie van drie Franse soldaten door het Franse opperbevel als vergelding voor een mislukte aanval op Duitse stellingen. Mijn vader had destijds geweigerd om een Australische soldaat te fusilleren. Als sanctie moest hij op het slagveld lijken opgraven om ze op het soldatenkerkhof te begraven. Sindsdien kon hij geen kadavers meer zien, zelfs geen dode vogel in de tuin. Waarmee ik maar wil aangeven dat de Eerste Wereldoorlog voor mij deel uitmaakt van de moderne geschiedenis.'


Voedde uw vader u op met een patriottische kijk op de oorlog?

'Mijn vader was naar de oorlog vertrokken met de heldhaftige propaganda van die tijd. Hij zou poor little Belgium verdedigen tegen de Teutoonse barbarij. Generaal Haig was zijn held. Tot hij na de oorlog de eerste kritische boeken over Haig begon te lezen. Het was voor hem een schok te beseffen dat Haig een nietsontziende leugenaar was die tienduizenden soldaten voor niets de dood had ingejaagd. Veel later, toen ik al in het Midden-Oosten werkte, heb ik hem eens gevraagd waar de Eerste Wereldoorlog eigenlijk om draaide. All it was, fellah, was a great waste, zei hij. Alles waarin hij had geloofd, was slechts een maskerade geweest om jonge mannen de dood in te jagen.'


Heeft uw kennis van de Eerste Wereldoorlog uw blik op het conflict in het Midden-Oosten beïnvloed?

'Absoluut, emotioneel en intellectueel. Toen ik op mijn negenentwintigste als verslaggever naar het Midden-Oosten vertrok, maakte ik me al weinig illusies over de realiteit van oorlogvoering. Boekenwijsheid is natuurlijk niet hetzelfde als het echte slagveld meemaken, maar de retoriek van glorie, nederlaag en overwinning was niet meer aan mij besteed. Oorlog is het totale falen van de menselijke geest. Ik wist dat oorlog gaat over dood en lijden, over pijn en over onschuldigen die aan stukken worden gereten. Toen ik de werkelijkheid aan den lijve ervoer, was ik nooit in schok. Ik heb na een bezoek aan het slagveld altijd kunnen genieten van een goede maaltijd in het hotel.'

'Ik heb ook altijd de continuïteit gezien tussen de Eerste Wereldoorlog en de vele oorlogen die nu in het Midden-Oosten woeden. In de zeventien maanden die volgden op het verdrag van Versailles hebben de westerse mogendheden de wereldkaart hertekend. Frankrijk, Engeland en de VS hebben toen de onnatuurlijke grenzen van Joegoslavië, Afghanistan, Noord-Ierland, Palestina, India en Pakistan getrokken. De voorbije dertig jaar heb ik niets anders gezien dan mensen die branden als gevolg van de grote oorlog waarin mijn vader vocht.'


Laat me de vraag ook eens omdraaien. Voelt het vandaag anders om In Flanders Fields te reizen, nadat u dertig jaar op de slagvelden van het Midden-Oosten hebt doorgebracht?

'Op het eerste gezicht niet. Toen ik als tiener op Tyne Cot Cemetery voor een kruisje stond met het opschrift Known unto God, wist ik al dat daar geen lichaam, maar hooguit een stuk arm onder de grond lag. Dat besef verklaart waarom ik altijd met zoveel boosheid over oorlog heb geschreven, en zeker over de onschuldige slachtoffers. Want we wéten wat oorlog met mensen doet.'

'Toch is me bij dit bezoek iets nieuws opgevallen. Bij mijn wandeling over de vestingwallen werd ik getroffen door de vele grafopschriften in de zin van Only sleeping of Till he come. Ze zijn de laatste echo van een generatie die nog voor God en vaderland ten strijde trok. 1914-'18 luidde het einde in van religie in West-Europa. De verlichting was natuurlijk al veel eerder begonnen, maar het was de zinloze horror van de Eerste Wereldoorlog die ertoe leidde dat West-Europa voorgoed zijn geloof verloor. Daar is een tolerantere, vrije samenleving uit voortgekomen.'

'In het Midden-Oosten hebben de mensen hun geloof niet verloren. Het geweld in het Midden-Oosten is deels te verklaren door het botsen van twee tektonische platen; een immense moslimbevolking die niet twijfelt aan de alwetendheid van Allah wordt economisch en militair gedomineerd door een deel van de wereld dat zijn geloof heeft verloren. Hun antwoord op de vernedering door onze goddeloze apachehelikopters is een opperste bewijs van geloofsovertuiging: de zelfmoordaanslag.'

'Op veel graven en monumenten uit 1914-1918 lees je ook dat de soldaten hun leven offerden voor ons. Dat is een leugen. Die jongens waren misschien bereid om te vechten voor hun land, maar ze wilden niet sterven. Ze wilden leven. Een zelfmoordterrorist niet. Hij wil naar de hemel gaan.'


Bent u een pacifist?

'Ik geloof niet in geweld om wat voor reden ook. Maar ik kan uw volgende vraag al voorspellen: wat zou ik dan gedaan hebben als de nazi's mijn moeder en vader kwamen halen? Het echte antwoord op die vraag is dat men het nooit zover had mogen laten komen. Frankrijk, Engeland en de VS hadden al veel vroeger tegen Hitler moeten opkomen. Maar ze lieten toe dat Duitsland zich herbewapende, en ze lieten de Spaanse regering in de steek toen de fascisten er hun voorspel voor de grote oorlog hielden. Britse oorlogsschepen hielden zelfs wapenleveringen aan de Spaanse regering tegen, omdat een overwinning van Franco een betere bescherming tegen het stalinisme zou bieden. Op een gelijkaardige manier hield het Westen in de jaren negentig ook de wapenleveringen aan de Bosnische regering tegen, zogezegd opdat de oorlog niet zou escaleren. Het resultaat was dat de Bosnische moslims weerloos stonden tegen de Serviërs. Uiteindelijk trok het Westen zelf ten oorlog om de moslims te redden, maar ondertussen waren er wel al 150.000 vermoord.'

'Er heerst een ontstellend gebrek aan historisch besef. Geen enkele van onze politieke leiders heeft nog zelf een oorlog meegemaakt. Ze weten niet wat het effect van een politieke beslissing in Downing Street of Washington in de bergdorpen van Afghanistan is. Hun enige beeld van oorlog is wat Hollywood hen toont.'


Kan een oorlog nooit gerechtvaardigd zijn?

'Men noemde de Eerste Golfoorlog gerechtvaardigd, omdat Saddam Hoessein Koeweit was binnengevallen. Maar het Westen heeft de Iraakse dictator wel groot gemaakt, omdat hij een vijand was van het Iran van Khomeini. Zo gaat het keer op keer. Het Westen creëert nieuwe monsters omdat het de controle over zijn vorige Frankenstein heeft verloren. Er is een gebrek aan morele standvastigheid.'

'George Bush en Tony Blair, die zouden moeten terechtstaan wegens oorlogsmisdaden, rechtvaardigden de tweede Irakoorlog met het argument dat het Westen democratie en vrijheid zou brengen. In 1917 had de Britse generaal Maude dat ook al eens geprobeerd. Hij liet overal in Bagdad afficheren dat de Britten niet waren gekomen “als bezetters, maar om de Irakezen te bevrijden van generaties van tirannie,. Maar in 1920 kwamen de Irakezen in opstand tegen de Britse troepen. Het imperiale leger bombardeerde daarop Najaf en Fallujah en eiste de overgave van de sjiitische leider van het verzet. De Britse geheime diensten meldden dat terroristen de grens overstaken vanuit Syrië om de opstandelingen te helpen en de Britse koning verklaarde in het parlement dat als de Britse troepen Irak zouden verlaten, er een burgeroorlog zou uitbarsten. Klinkt vertrouwd, niet? We spreken over 1920. Twee jaar daarvoor had mijn vader een medaille gekregen met als opschrift The Great War for Civilization. Nu vechten we nog altijd om die beschaving uit te dragen, die in feite kolonialisme is.'


U kan toch moeilijk alle schuld voor wat er misloopt in het Midden-Oosten op het Westen afwentelen.

'Ik ben even scherp voor de machthebbers in de regio. Maar zolang het Westen daar aanwezig is, of de lokale tirannen steunt, zal het de schuld blijven krijgen.'


De oorlog in Afghanistan gebeurde met het fiat van de VN-Veiligheidsraad. Was het omverwerpen van het Talibanregime en het sluiten van de trainingskampen van Al Qaeda dan niet gerechtvaardigd?

'De terroristen van 9/11 kwamen uit Saudi-Arabië. Maar niemand dacht eraan om het Saudische koninkrijk te bombarderen. De meeste terroristen van Londen en Madrid waren in Engeland en Spanje geboren. Waarom moeten we ze dan in Afghanistan gaan bevechten? Blair en Bush hebben 9/11 misbruikt om een angstpsychose te creëren en zo de weg te bereiden voor de invasie van Irak en Afghanistan. Laten we de proporties niet uit het oog verliezen. Dit is niet de Derde Wereldoorlog. In 1914 vochten de Britten tegen de formidabele industriële machine van Duitsland. Vandaag vechten we tegen mannen met tulbanden.'


Wat raadt u president Obama aan?

'Ik vind dat we militair niets te zoeken hebben in Afghanistan. Het Westen zou zich militair uit de hele moslimwereld moeten terugtrekken. Dokters, ingenieurs en leraars moeten we sturen, geen soldaten. Toen Bin Laden het de eerste keer dat ik hem interviewde over de kruisvaarders had, moest ik lachen. Nu begrijp ik hem. Afghanistan is niet ons land. Het is moreel verkeerd om daar te zijn. Het is ook strategisch een kapitale vergissing. Het cliché van Afghanistan als kerkhof van imperia klopt. In 1842 liep het Britse leger in een hinderlaag bij Gandamak en werd er uitgemoord. Hetzelfde scenario volgde in 1880 en 1919. Wij zijn dat vergeten, maar de Afghanen herinneren zich dat nog goed. De verhalen worden van vader op zoon verder verteld. We kunnen niet winnen in Afghanistan.'


De Pakistaanse journalist en Talibankenner Ahmed Rashid vindt dat het Westen net meer troepen moet sturen.

'Ik heb Rashid sinds lang niet meer gesproken, en ik weet niet waarom hij dit zegt. Waarschijnlijk is hij bang dat Afghanistan weer in chaos wegzinkt als de westerse troepen wegtrekken.'


Dat lijkt me een terechte vrees.

'Maar het land verkeert al in chaos. Ik was vorig jaar in Kandahar. De gewapende Taliban zaten overal. De vrouwen zullen weer boerka's moeten dragen als we Afghanistan verlaten, zeggen de voorstanders van een troepenverhoging. Maar als je Kabul verlaat, dragen alle vrouwen nu ook al een boerka. Het Westen zal Afghaanse stamhoofden net zo min kunnen overtuigen van het nut van gelijke rechten voor mannen en vrouwen en van onderwijs voor meisjes als men destijds Hendrik VIII kon overtuigen van het nut van een parlementaire democratie. De Afghanen zullen dat zelf moeten ontdekken. Wil het Westen de Afghanen daar echt bij helpen, dan moet men hen uitnodigen om hier te komen studeren. De Fransen hebben dat aan het eind van de negentiende eeuw gedaan met de Egyptenaren. Die Egyptische studenten ontdekten in Parijs de waarden van de Franse republiek en brachten die terug naar Caïro, waar ze een liberale oppositie vormden. Tot ze zich tegen de Egyptische koning keerden en de Britse koloniale macht hen allemaal naar de gevangenis stuurde.'


Misschien moeten we blijven uit eigenbelang, om te vermijden dat Afghanistan weer een schuiloord voor terroristen wordt?

'Het is nonsens dat als we de Taliban niet in Afghanistan verslaan, ze binnenkort in Dover zullen opduiken. De Taliban vechten voor hun land. De moslims vormen een bedreiging voor het Westen, hoor ik steeds weer roepen. De laatste keer dat een moslimleger een offensief tegen het Westen voerde, was in de vijftiende eeuw. Vandaag zitten er geen Syrische troepen in Washington of Egyptische soldaten in Londen. Het zijn onze troepen die daar zitten.'


Maar Al Qaeda zit wel in Londen, Madrid en New York, en waarschijnlijk ook in Amsterdam en Brussel.

'Al Qaeda zal niet verdwijnen door in Pakistan of Afghanistan zijn leiders te bombarderen. Zolang niet-moslims tegen moslims vechten in hun land, zal Al Qaeda bommen doen ontploffen. Al Qaeda leeft dankzij de westerse aanwezigheid in de islamwereld.'


Wat kan het Westen dan wel doen om stabiliteit en vrede te brengen in het Oosten?

'Weggaan. Laat ze het zelf uitzoeken. Mensen vragen mij wat de toekomst van Libanon is. Dat moet je niet aan mij vragen. Vraag het aan de Libanezen zelf.'

'Ik heb nog een tip. Lezers vragen me soms wat ze zelf kunnen doen om iets te veranderen. Steun Human Rights Watch, zei ik vroeger, of schrijf brieven voor Amnesty International. Nu raad ik ze aan om naar Libanon, Syrië, Egypte of Palestina en Israël op reis te gaan. En praat met de mensen. Praat.'


U bent zeer scherp voor het regime van Ahmadinejad in Iran. Moet het Westen de Iraanse oppositie actiever steunen?

'Neen. De oppositie heeft nooit om onze hulp gevraagd. Ahmadinejad is een gek, maar hij is een Iraniër. Wij niet. Sorry, maar Iran is niet ons land.'


Moet het Westen proberen vrede te bewerkstelligen tussen Israël en Palestina?

'Neen, want Israël wil geen vrede. Israël heeft recht op veiligheid binnen de internationaal erkende grenzen van 1948. Zolang Israël grond van de Palestijnen steelt voor Joden, wat een oorlogsmisdaad is, weigert het vrede.'


U gelooft niet dat Barack Obama enige verandering kan brengen in de Midden-Oostenpolitiek van zijn voorganger George Bush?

'Obama heeft de Nobelprijs public relations gewonnen. Veel mooie woorden, maar zeg me eens welke echte veranderingen hij wil en heeft gerealiseerd. Hij liet alle kritiek op de Israëlische nederzettingenpolitiek varen en zet Abbas onder druk om Israël niet voor de Mensenrechtenraad van de VN te dagen, hoewel het Goldstone Rapport over de oorlogsmisdaden in de Gaza-oorlog daar een aanleiding toe is. Het enige verschil tussen Bush en Obama is hun huidskleur.'


Zag u enige vooruitgang in al die jaren die u in het Midden-Oosten hebt gewerkt?

'Niet de minste.'


Ook niet in Libanon, waar u woont? Toen ex-premier Rafik Hariri werd vermoord, vreesden velen dat er een nieuwe burgeroorlog zou losbarsten. Dat is niet gebeurd. Vormt het multireligieuze Libanon een sprankel van hoop in het Midden-Oosten?

'Neen. Libanon heeft prachtige stranden, imposante kruisvaarderskastelen en heerlijk voedsel, maar als land functioneert het niet. Het is een blinkende Cadillac met vierkante wielen. De Fransen hebben van Libanon een confessionele, zelfs sektarische staat gemaakt. Alle posten zijn netjes verdeeld tussen christenen, soennieten en sjiieten. Maar zo hou je de tegenstellingen in stand. Elk Libanees huis is uiterst verzorgd achter de muren, maar de gemeenschappelijke straten zijn vuil en kapot, omdat niemand in Libanon gelooft in zijn eigen land. Libanezen voelen zich alleen verantwoordelijk voor de eigen familie, clan of stam.'


Uw visie op het Midden-Oosten is zeer pessimistisch.

'Ik zou liegen als ik dat ontkende.'


Wat hoopte u te bereiken toen u begon te werken als journalist?

'Ik ben journalist geworden omdat ik Hitchcocks film Foreign correspondent had gezien. Het leek me een opwindend beroep.'


Maar het gaat u toch niet louter om de opwinding?

'Iedereen noemt me een oorlogsjournalist. Maar eigenlijk ben ik een misdaadverslaggever. Al vijfendertig jaar bericht ik over de misdaden van regimes in het Midden-Oosten. Maar de meeste journalisten verslaan de conflicten alsof het voetbalmatchen zijn: twee doelpunten voor het Israëlische kamp, evenveel voor de Palestijnen. Neutraliteit betekent tegenwoordig dat je aan beide kampen evenveel lijnen besteedt. Maar voor mij betekent neutraliteit dat je objectief bent over het lijden van de slachtoffers. Toen de concentratiekampen bevrijd werden, gaf men de SS toch ook niet evenveel minuten wederwoord als de gevangenen? Dus moet je Israëlische soldaten die een slachtpartij aanrichten ook niet dezelfde aandacht gunnen als hun slachtoffers. De media zijn zo bang om iemand voor het hoofd te stoten dat ze objectiviteit verwarren met absolute neutraliteit, waardoor ze uiteindelijk niets meer vertellen over de realiteit.'


Laat me het u nog eens vragen. Wat hoopte u te bereiken met uw verslaggeving?

'Een avontuurlijk leven leiden. En bewijzen dat ik een goede buitenlandverslaggever was, door de realiteit zo correct mogelijk over te brengen naar de lezer. Met de jaren dacht ik op die manier enige impact te kunnen hebben op de publieke opinie en misschien, heel misschien, voor enige verandering op het terrein te kunnen zorgen. Maar in al die jaren kan ik me niet één artikel herinneren waarmee ik ook maar iets heb veranderd. Op dat vlak was mijn carrière een totale mislukking.'


DS, 14-11-2009 (Lieven Sioen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB