'Vonden zij dat geweld normaal?'

Richard J. Evans, Het Derde Rijk. Deel 3: oorlog, Het Spectrum/Standaard Uitgeverij, 1015 blz.


Het is nog maar weinig historici opgevallen: hoe brutaal de nazi's al in de jaren dertig waren. Hun gewelddadigheid tijdens de oorlog viel te voorspellen. Hoe komt het dat de Duitse burgers dat destijds niet hebben gezien? Het is het centrale thema in de trilogie Het Derde Rijk van de Britse historicus Richard Evans.


Wie vandaag nog een boek over de Tweede Wereldoorlog uitbrengt, kan daar maar beter een goede reden voor hebben. Dat de Britse historicus Richard Evans die heeft, bewijst hij met zijn lijvige trilogie Het Derde Rijk, een geschiedenis van Duitsland onder het nazisme. Het pas verschenen derde deel daarvan beschrijft de eindfase van het Derde Rijk, de Tweede Wereldoorlog.

Dat de Duitsers van meet af aan ongehoord brutaal optraden, al van bij de invasie van Polen in 1939, is het onderhuidse thema van het boek. Maar Evans noteert ook dat het Duitse leger in Polen al zware verliezen leed, hoe weinig de tegenstander ook was opgewassen tegen hun overmacht. Toen al werd zichtbaar wat later zou volgen. 'Duitslands economie', zegt Evans, 'is nooit in staat geweest om de middelen te leveren die Hitler voor zijn oorlogsplannen nodig had.'

'Over de oorlog bestaan inderdaad boeken genoeg', zegt hij. 'Maar meestal belichten die daar maar een of ander, overigens meestal militair onderdeel van. Een overzicht dat de toenmalige Duitse samenleving belicht, in zoveel mogelijk aspecten daarvan, bestond nog niet.' Daarom heeft Evans ook ruim aandacht voor het culturele leven in nazi-Duitsland en zelfs voor de grappen die toen de ronde deden.

Bovendien vulde hij zijn historische reconstructie aan met brieven, dagboeken en andere getuigenissen, die een beeld geven van hoe individuele mensen de historische gebeurtenissen hebben ervaren. Evans: 'Daarmee wilde ik mijn verhaal stofferen. Ik heb het ook geschreven als een verhaal, bedoeld om van voren naar achteren te lezen. Het is dus niet bedacht als een naslagwerk.'

Richard Evans liet zich al in de late jaren tachtig opmerken als kenner van de moderne Duitse geschiedenis door zijn rol in de toenmalige Historikerstreit. Hij bestreed toen met verve de nieuwe idee in de toenmalige Duitse geschiedschrijving dat het nazisme vooral een reactie was op het stalinisme in de Sovjet-Unie en dat de Jodenvervolging het werk was van een kleine kliek rond Adolf Hitler.

'Iedereen in Duitsland kon het weten', zegt Evans. 'Er zijn genoeg brieven opgedoken waarin Duitse soldaten aan het thuisfront meldden wat ze hadden gezien en meegemaakt. Veel Duitse burgers waren ook ooggetuige geweest van de deportatie van Joden. Ja, de nazi's oefenden een terreurbewind uit, ook in eigen land. En voor zo ver er vrije verkiezingen werden gehouden, haalden ze nooit een meerderheid. Maar ze hadden natuurlijk wel een aanhang, meer bij jongeren dan bij ouderen, meer bij mensen uit de middenklasse dan bij arbeiders.'


Het Grote Vergeten

Dat veranderde toen het met de oorlog voor de nazi's de verkeerde kant begon uit te gaan, toen het de Duitsers niet lukte om Moskou te veroveren, waarna ze de slag om Stalingrad verloren en de geallieerden begonnen met hun massale bombardementen op de Duitse steden.

'Joseph Goebbels was de allereerste minister van Propaganda', merkt Richard Evans op. Goebbels vond dat het voor de oorlogsinspanning van belang was dat de Duitsers 'een goed humeur' behielden. 'Hij besefte dat propaganda op de duur gaat vervelen. Daarom vond hij het belangrijk om op een indirecte manier aan propaganda te doen, via cultuur en amusement. Laat in de oorlog deed hij daarom nog grote inspanningen om de film Kolberg klaar te krijgen (zie illustraties).'

'Terwijl het Rode Leger al naar Duitsland oprukte, maakte hij een groot budget en een massa Duitse soldaten vrij om hen in historisch uniform als figurant veldslagen te laten naspelen. De film vertelt hoe een Duitse stad in 1806 een belegering door het Napoleontische leger doorstond; in werkelijkheid is Kolberg toen wel gevallen.'

Zo gebeurde ook met Duitsland. 'In alle landen die door de nazi's waren bezet, ontstonden verzetsorganisaties. Maar toen de geallieerden in 1945 Duitsland binnentrokken, was daar geen sprake van, op het verzet van een paar fanatici na. Zo “populair, waren de nazi's nog.'

Een tijdlang overheerste het Grote Vergeten, wat mee de Historikerstreit verklaart. 'Er was een generatiewissel voor nodig', zegt Evans, 'opdat de Duitsers de volledige geschiedenis onder ogen zouden zien. De generatie van 1968 ging haar ouders over de oorlog ondervragen, omdat ze was geïntrigeerd door bijvoorbeeld het proces in Israël tegen Adolf Eichmann, de man die de Holocaust heeft georganiseerd.'

Over de Jodenvervolging schrijft Evans de indrukwekkendste bladzijden. 'Ik kan u verzekeren dat ik opgelucht was toen ik met het boek klaar was, zeker het laatste deel. Want daarin moest ik het over zoveel gruwel en wreedheid hebben. Dat laat je niet onberoerd. Bij het schrijven mag je je daardoor niet laten beïnvloeden, al denk ik dat toch hier of daar iets van mijn emoties merkbaar is.'

Het Derde Rijk beschrijft goed hoe de nazi's steeds verder werden meegesleurd door de waanzin van hun antisemitisme en van de Joden de 'wereldvijand' maakten. Ze begonnen de oorlog te zien als een Joodse machinatie. Veel Duitsers vreesden dat ze met de bombardementen al een voorproefje kregen van de Joodse wraak voor wat Duitsland had aangericht.

'Het antisemitisme school in de kern van de nazi-rassenleer', betoogt Evans. 'In de opeenvolging van beslissingen en uitspraken daarover is het onmogelijk te stellen dat Hitler niet tot de zogeheten Endlösung had beslist, zoals zijn latere adepten wel eens stellen. De nazi's beseften ook wel dat de Jodenvervolging illegaal was. Daarom zorgde Hitler er ook voor dat bij zijn meest antisemitische uitvallen altijd zoveel mogelijk prominente nazi's aanwezig waren, om hen medeplichtig te maken.'

'De idee was: dit is een groots werk, en het is dat des te meer omdat niemand ooit zal weten dat wij het gedaan hebben. Het zou wel vergeten worden, zoals Hitler ooit zei over de Duitse wreedheden in Polen: wie herinnert zich nog de genocide op de Armeniërs?'


Objectieve waarheid

'Wat me schokte van zodra ik aan dit boek begon, was het geweld dat de nazi's al ontketenden nog voor Hitler begin 1933 kanselier werd. Dan wordt het toch wat moeilijk om uit te leggen waarom eerbare burgers, die op straat communisten of sociaaldemocraten hadden zien doodslaan, zich niet afvroegen of er niet iets vreemds aan de hand was met die Hitler voor wie zij hadden gestemd.'

'Het geweld, de brutaliteit en de haat zaten er bij de nazi's van meet af aan in. Dat wilde ik ook onderstrepen, want veel historici onderschatten dat. En als je niet beseft hoe brutaal ze al optraden voor de oorlog, kan je maar moeilijk de gewelddadigheid van hun oorlogen begrijpen.'

'Het toont aan hoe diep de crisis in de Duitse maatschappij zat. Het is me pas bij mijn onderzoek voor dit boek opgevallen hoezeer de Eerste Wereldoorlog daarin een sleutelrol speelde. In 1918 leed Duitsland een verrassende nederlaag, waarvoor de nazi's de schuld op de Joden staken. Dat was de zogeheten dolkstoottheorie, die beweerde dat de oorlog niet door het leger aan het front was verloren, maar door sabotage in eigen land. Daar kwam de economische crisis bovenop, een gigantische inflatie, gevolgd door een economische depressie, met een enorme werkloosheid en armoede als gevolg.'

Als geëngageerd historicus is Richard Evans, behalve van de Historikerstreit en van de strijd tegen het negationisme, nog veteraan van een andere oorlog. Goed tien jaar geleden maakten tal van historici zich zorgen over de veronderstelde invloed aan de universiteit van het eertijds modieuze poststructuralisme, dat uiterst relativerend sprak over de mogelijkheid om iets zinvols over 'de waarheid' te vertellen. Elk historisch verhaal kan daarin niet meer dan een constructie en een persoonlijke interpretatie zijn, die eigenlijk niet van fictie te onderscheiden valt.

Evans reageerde daarop met het boek In defense of history - 'in veertien talen vertaald, maar niet in het Nederlands!' lacht hij. Maar hij geeft ook toe dat de reacties van hem en zijn collega's misschien wat overdreven waren, want zo groot was de poststructuralistische invloed ook weer niet. 'En we hebben er ook van geleerd', zegt Evans, 'bijvoorbeeld door aandacht te hebben voor cultuur. Of door het besef dat objectiviteit een illusie is en dat we wel degelijk ons eigen verhaal schrijven. Ook de Holocaust speelde een rol in het aanscherpen van ons inzicht in de aard van ons werk. Er zit wel degelijk een harde kern van historische waarheid in wat Auschwitz is geweest. Iets anders is wat daar achteraf over verteld is.'

'Uiteindelijk is de discussie een verfrissende ervaring geweest', stelt Evans. 'Ze heeft de geschiedenis niet stuk gemaakt, integendeel. In Groot-Brittannië is de geschiedenis populairder dan ooit. Op de televisie heb je haast meer programma's over geschiedenis dan over tuinieren, en dat wil wat zeggen. Maar er is wel een verschil: vroeger had je een stem buiten beeld die het verhaal als een objectieve waarheid vertelde, vandaag zijn het bekende historici als Simon Schama of Niall Ferguson die hun verhaal komen vertellen. Zoals dit boek ook een verhaal in veel dimensies vertelt, dat door mij is samengebracht.'

Een laatste vraag nog, nu de vermeende kampbeul Ivan Demjanjuk door de VS aan Duitsland is uitgeleverd om daar terecht te staan. Heeft het zin om een grijsaard als hij voor de rechter te slepen? 'Waarom niet? Wie een misdaad begaat, wordt toch altijd vervolgd? Het is zeker in dit soort gevallen van belang dat mensen zich verantwoorden voor hun daden - en dat iedereen kennis kan nemen van het bewijsmateriaal dat daarvoor wordt aangevoerd.'


DS, 15-05-2009 (Marc Reynebeau)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB