Moorden om water

Harald Welzer, De klimaatoorlogen. Waarom in de 21ste eeuw gevochten wordt. Ambo, 2009


AMSTERDAM - Wat hebben cultuurwetenschappers te vertellen over de klimaatverandering? Weinig opbeurende zaken, zo blijkt uit het boek 'Klimaatoorlogen' van Harald Welzer. 'Het is onthutsend hoe snel geavanceerde sociale systemen kunnen imploderen.'


Een eerste zonnige dag in Amsterdam. Op de grachten varen de toeristenboten met open dak en eindelijk smaakt de koffie beter op een terrasje op de kade dan binnen in de kroeg. In het lentelicht toont Amsterdam zich van zijn mooiste kant: een vreedzame, beschaafde en welvarende stad, waar politiemannen vriendelijk bezoekers de weg wijzen naar het Anne Frankhuis en de bewoners per fiets om hun krentenbol bij de bakker om de hoek rijden. Wonderbaarlijk toch, hoe de Nederlanders de voorbije duizend jaar zo'n stad net boven zeeniveau wisten te bouwen.

Maar hoe zouden deze vriendelijke politiemensen en gedisciplineerde Amsterdammers reageren als door de opwarming van de aarde die zee plotseling de stad zou overspoelen? 'Het hele sociale systeem zou meteen imploderen', zegt de Duitse hoogleraar sociale psychologie Harald Welzer, terwijl we samen naar de vredige straattaferelen kijken. 'Er zou geweld uitbreken, mensen zouden aan het plunderen en verkrachten slaan en er zou een enorme vluchtelingenstroom op gang komen. De politie en de hulpdiensten zouden de chaos niet de baas kunnen. Misschien zouden de autoriteiten zelfs de oorlogstoestand uitroepen en het leger opdracht geven om op plunderaars te schieten.'

Welzer verzint niets, want dat is exact wat er in 2005 in New Orleans gebeurde, in een van de best georganiseerde en meest welvarende samenlevingen op aarde. 'Eén onverwachte verwoestende orkaan, en de hele lokale beschaving stortte in elkaar', zegt Welzer. 'De gouverneur van Louisiana zei letterlijk dat de troepen mochten schieten om te doden. “En ik hoop dat ze het doen,, voegde ze daaraan toe. New Orleans illustreerde hoe snel onze morele normen, die we in normale tijden als vanzelfsprekend beschouwen, in extreme omstandigheden onderuit gehaald worden.'

Het Westen heeft al wel eerder natuurrampen te verwerken gekregen. Maar Katrina was veel meer dan een natuurramp, zegt Welzer. 'Het was vooral een sociale catastrofe. Door het gebrek aan voorbereiding op de extreme weersomstandigheden, zorgde de overstroming voor een nauwelijks in te dammen anarchie, een extreme reactie van de veiligheidstroepen en een enorme sociale ongelijkheid tussen rijke en arme slachtoffers. Katrina heeft de eerste Westerse klimaatvluchtelingen gecreëerd. Een kwart miljoen inwoners is nooit meer naar de stad teruggekeerd, hoofdzakelijk zwarten.'

Welzer, die de sociale dynamiek van geweld uitgebreid heeft bestudeerd, waarschuwt om Katrina niet als een accident de parcours te beschouwen. 'Rampen vertellen meer over het functioneren van samenlevingen dan de normale toestand', benadrukt hij. 'Twee generaties van vrede hebben het Westen in slaap gewiegd. Maar onze stabiliteit is uitzondering, instabiliteit is de regel. Als de impact van de klimaatverandering zich geleidelijk laat voelen, hebben we tijd om ons voor te bereiden door bijvoorbeeld dijken te verhogen. Maar als door de opwarming van de aarde zich onverwacht een milieuramp op grote schaal voordoet, hoeven we er niet op te rekenen dat onze instellingen in staat zijn zo'n crisis te managen. De geschiedenis leert dat abrupte veranderingen in de leefomstandigheden van mensen altijd tot anarchie en geweld leiden.'


Geweldspiraal

Katrina heeft niet de hele VS in een spiraal van geweld meegesleurd. Binnen enkele dagen kon Washington weer orde op zaken stellen. 'Omdat de VS over een sterke en rijke overheid beschikt, die het monopolie over geweld heeft', zegt Welzer. 'Nadat de lokale structuren van New Orleans compleet waren ingestort, kon Washington in hun plaats optreden. Helemaal anders is het scenario in een land met een zwakke overheid. Daar kan een lokaal conflict om schaarse waterbronnen tot een langdurige, totale oorlog leiden. Dat is wat er in Darfour is gebeurd.'

De Verenigde Naties bestempelen Darfour als de allereerste klimaatoorlog, omdat de klimaatverandering doorslaggevend was voor de escalatie van het geweld. Volgens Welzer biedt Darfour daarom een apocalyptische voorafspiegeling van wat binnen afzienbare tijd grote delen van de wereld te wachten staat. 'De hele geschiedenis door hebben mensen gevochten om natuurlijke hulpbronnen. Ook in Darfour waren zulke conflicten van alle tijden, maar vroeger konden ze door traditionele vormen van bemiddeling worden opgelost. De klimaatverandering heeft dat mechanisme verstoord. De woestijnvorming, die het rechtstreeks gevolg is van de opwarming van de aarde, heeft zoveel druk op de levensomstandigheden gezet, dat er een onstopbare geweldspiraal op gang is gekomen.'

Gemakshalve wordt de oorlog Darfour beschreven als een etnisch conflict tussen Arabische nomaden en Afrikaanse boeren. 'En zo beleven de betrokkenen het ook', zegt Welzer. 'Het is een conflict tussen 'wij' en 'zij'. De vechtende partijen hebben er niet het flauwste benul van dat hun oorlog iets met de klimaatverandering te maken heeft. Maar als we daar wel rekening mee houden, verandert de analyse compleet. In grote delen van Sudan is tussen 1972 en 2001 twee derde van de bossen verdwenen. De regenval is dramatisch verminderd en heeft miljoenen hectaren land in woestijn veranderd. Op dit moment is ongeveer dertig procent van het landoppervlak van Sudan woestijn. De komende jaren zal daar nog 25 procent bijkomen. Voor een land van 30 miljoen inwoners, van wie zeventig procent van de landbouw leeft, hebben zelfs minimale verschuivingen in het klimaat explosieve gevolgen. Het was al moeilijk overleven in Sudan, maar met elke vierkante kilometer woestijn die erbij komt, neemt de gewelddadige strijd om de schaarse gronden toe. De landbouweconomie van Darfour is vandaag een oorlogseconomie geworden. Geweld is er nu de natuurlijke toestand.'


Wedren

Volgens Welzer moeten we ons geen illusies koesteren. Dit soort conflicten zal in de toekomst alleen maar toenemen, ondanks de groeiende internationale samenwerking en instellingen als de VN of het Internationaal Gerechtshof. 'Kijk naar de empirische gegevens. Twee miljard mensen leven in zogenaamde 'zwakke staten'. In 2050 zullen twee miljard mensen onder waterschaarste lijden. De somberste prognoses spreken van zeven miljard mensen. 850 miljoen mensen zijn ondervoed en hun aantal zal stijgen. Voedselschaarste zorgde vorig jaar voor hevige rellen in 36 landen. Grote delen van Afrika, Azië en Zuid-Amerika raken door droogte of overstromingen onbewoonbaar. Ondertussen raken de grote mogendheden in een wedren verwikkeld om de laatste intacte voorraden grondstoffen, die van het noord- en zuidpoolgebied, te claimen.

Naarmate het ijs smelt, zal de strijd om die grondstoffen intensiever worden. Het is een helse, zichzelf versterkende spiraal, want de klimaatrampen leiden tot oorlogen, die op hun beurt voor nieuwe natuurrampen zorgen.'

Er is wel een magere troost voor het Westen. Op korte termijn ontsnappen we aan de ergste gevolgen van de klimaatverandering. Meer zelfs, de opwarming van de aarde kan in bepaalde opzichten het Westen ten goede komen. Landbouwcondities zullen in veel regio's verbeteren, er zullen nieuwe toeristische trekpleisters ontstaan en het klimaatbeleid zal de economie en de wetenschap een boost geven, zegt Harald Welzer. 'Het is vreselijk onrechtvaardig, maar het continent dat de zwaarste schuld heeft aan de opwarming van de aarde, zal er het minst de gevolgen van voelen. Bovendien is het Westen dankzij zijn rijkdom, die op zijn beurt het gevolg is van de ongebreidelde consumptie van grondstoffen en fossiele brandstoffen, veel beter gewapend om die gevolgen op te vangen dan het zuiden.'

Maar of dat Westen in de toekomst nog altijd de verlichte, geweldloze samenleving zal zijn die ze vandaag beweert te zijn, betwijfelt hij. 'In de toekomst zal het Westen onvermijdelijk gewelddadige oplossingen zoeken om de problemen die de klimaatverandering veroorzaakt, op te lossen. Europa zal ook klimaatoorlogen voeren.'


Vernietigingsfabrieken

In een vorig werk onderzocht Welzer hoe een hele bevolking van rationeel denkende, normale mensen meegesleept kon worden in een geweldspiraal die eindigde in de uitroeiingskampen van de nazi's of de genocide van Rwanda. 'Massamoorden zijn geen ongeluk van de geschiedenis', betoogt hij. 'Het is onthutsend met welke snelheid de morele fundamenten van een samenleving in elkaar kunnen storten als men een bevolking kan overtuigen van een vermeende dreiging. De Duitsers waren er absoluut zeker van dat het Joodse complot levensbedreigend was voor Duitsland. De Rwandese Hutu's waren er rotsvast van overtuigd dat de Tutsi's hen wilden uitroeien. Objectief was er geen enkele grond voor die dreiging. Maar als mensen hun angsten voor werkelijkheid nemen, kunnen de gevolgen zeer reëel zijn. Ze gaan dan op zoek naar een alsmaar radicaler oplossing voor hun probleem.'

Eenmaal die dynamiek op gang is gekomen, kan niemand voorspellen wat de uitkomst zal zijn. In 1933 hadden Joden noch Duitsers kunnen anticiperen dat de jodenvervolging zou uitlopen op een heuse vernietigingsfabriek in Auschwitz. 'Het antisemitisme was groot. De nazi's wilden een 'definitieve oplossing' voor het vermeende Jodenprobleem. Maar in 1933 kon niemand voorspellen dat die oplossing zou leiden tot industriële vernietigingsfabrieken. De ambtenaar die de lijsten van joden opstelde, of de ingenieur die de dubbele verbrandingsoven ontwikkelde, waren radertjes in een dynamiek die zichzelf versterkte en waarbij telkens opnieuw morele grenzen zijn verlegd.'

Welzer komt niet zomaar terug op de Holocaust of de genocide in Rwanda. Als een samenleving zich bedreigd voelt, kan eenzelfde sociaal proces zich herhalen: de bedreiging, het wij-zij denken, de rationele probleemoplossing die een eigen dynamiek ontwikkelt en tot de gruwelijkste misdaden leidt. 'Welke sociale dynamiek zal Europa ontwikkelen wanneer natuurrampen een nog veel grotere stroom aan klimaatvluchtelingen richting Europa op gang brengt?', vraagt hij. 'Er hoeft niet eens een objectieve dreiging te zijn om een bevolking ervan te overtuigen dat hun welvaart en welzijn bedreigd zijn. Het Westen zou gerust enkele miljoenen extra migranten kunnen absorberen. We hebben ze zelfs nodig om de vergrijzing tegen te gaan. Toch beschouwen velen de migratie als levensbedreigend voor de Westerse samenleving. De metafoor is veelzeggend; men spreekt van een vloed van vreemdelingen die Europa overspoelen. En dus moeten de grenzen gesloten worden.'

'Europa richtte een speciaal, onafhankelijk agentschap op om die buitengrenzen te bewaken, het zogenaamde Frontex. Vluchtelingen die toch Europa binnen raken, worden opgesloten in gesloten centra in afwachting van deportatie. Bootjes met vluchtelingen worden op zee onderschept. Men pleit ervoor om buiten Europa kampen op te richten, van waaruit vluchtelingen een asielaanvraag kunnen inzitten. Die aanpak volgt een rationele, zelfs humanitaire logica. Maar hoe zal onze probleemaanpak zich verder ontwikkelen als de vermeende dreiging toeneemt? Wanneer worden klimaatvluchtelingen piraten, die gewapenderhand onderschept moeten worden? Zullen we de grensbewaking uitbesteden aan huurlingen? Hoeveel eigen vrijheden zullen we opgeven omdat we denken dat een totalitaire staat meer veiligheid biedt tegen de indringers? Het verleden leert dat zulke scenario's sneller werkelijkheid worden dan we denken. Massageweld volgt geen vooruitgestippeld masterplan. Uit een evacuatie kan binnen de kortste tijd ongepland een verdrijving voortkomen, en daaruit een volkerenmoord.'


Nutteloos en grotesk

Sociologen, psychologen en cultuurwetenschappers zouden zich daarom veel meer met de klimaatverandering moeten bezighouden, vindt Welzer. 'De positieve wetenschappers hebben de feiten aangedragen. Ze hebben onomstotelijk de opwarming van de aarde en de catastrofale gevolgen daarvan bewezen. Maar het is fout om die klimaatverandering als een louter milieuprobleem te beschouwen. Op zich is de natuur compleet onverschillig voor de klimaatverandering. Het kan haar niet schelen dat gletsjers smelten en ijsberen uitsterven. De opwarming van de aarde is maar relevant omdat ze de mens en zijn sociale systeem bedreigen. In die zin is de klimaatramp vooral een culturele ramp. Ze bedreigt het voortbestaan van de menselijke beschaving. Hoog tijd dus dat ook sociologen en andere menswetenschappers, die vertrouwd zijn met sociale processen en gewelddynamieken, zich meer over de gevolgen en mogelijke antwoorden gaan buigen.'

Een culturele catastrofe vraagt om een culturele oplossing, vindt Welzer. Hij denkt dat alleen een radicale mentaliteitswijziging de menselijke beschaving nog kan redden van een totale klimaatcatastrofe. 'Ik kan me ontzettend druk maken als ik die lijstjes lees met tips om je ecologische voetafdruk te verkleinen: meer de fiets nemen, lichten doven, een zonneboiler plaatsen .... Dat soort maatregelen zijn compleet nutteloos, grotesk zelfs, in verhouding tot de dramatische omvang van het probleem. Uw zonneboiler heeft geen enkele impact op de klimaatverandering. In het beste geval is het een minimale bijdrage aan een mentaliteitswijziging.'

Volgens Welzer blijft de wereld collectief blind voor de Apocalyps die op ons afkomt, alle isolatiepremies, Kyoto-normen en klimaatplannen ten spijt. 'Hebt u nog iets gehoord van het Europese klimaatplan sinds de financiële crisis losbarstte? Deze crisis zou een kans moeten bieden om de zogenaamde derde industriële revolutie te realiseren, de omschakeling naar schone energie, maar men doet net het tegenovergestelde en subsidieert de auto-industrie. Ik vind dit extreem beangstigend. Ik geloof zelfs niet in die derde industriële revolutie, omdat het fundament van onze cultuur niet verandert; het geloof in het economisch groeimodel. Zolang we overtuigd zijn dat we onze levensstijl en ons consumentisme kunnen behouden, als we maar de brandstof in de wagen vervangen, zal niets de klimaatramp tegenhouden. We moeten niet de motoren veranderen, maar het hele concept van mobiliteit.'

Een beschavingsomslag dus, maar daarvoor is het volgens de hoogleraar sociale psychologie al te laat. De onvermijdelijke klimaatoorlogen zullen het einde van de Verlichting en de Westerse beschaving betekenen, voorspelt Harald Welzer. 'Alle verwezenlijkingen van de westerse cultuur, van de technologische revoluties tot de creatie van democratieën en mensenrechten, zijn maar mogelijk geweest omdat we onze grondstoffen van buitenaf hebben gehaald. Maar dit model werkt alleen voor een particulier continent. Van zodra ons model zo succesvol wordt dat de hele wereld het wil imiteren, vernietigt het zichzelf.' Volgens Welzer betekent de klimaatverandering het natuurlijke eindpunt van de Westerse beschaving. 'Wat ons wacht zijn langdurige klimaatoorlogen om steeds schaarser grondstoffen.'


DS, 21-03-2009 (Lieven Sioen)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB