Rechtdoorzee! Geen geleuter - Tom Lanoye over wat is geweest en wat nog moet komen


'Ik lijk wel koningin Fabiola die van kapsel is veranderd', grijnslacht Tom Lanoye wanneer we hem interviewen naar aanleiding van zijn vijftigste verjaardag. Hij doelt op de media-aandacht die hem dezer dagen te beurt valt. 'Ik wacht nog op CNN en Het Vrije Waasland, de enigen die me nog niet hebben gecontacteerd.' Hij wil graag vertellen, merken we, over wat er de voorbije decennia is geweest, maar ook over wat er nog moet komen. Lanoye lijkt geen last te hebben van een midlifecrisis, maar omdat wij van nature argwanend zijn, vragen we het hem toch.


Vijftig. Het cliché wil dat u toe bent aan een Porsche, prozac en een veel jongere man. Klopt dat?

'Porsche is totaal passé, prozac heb ik vooralsnog niet nodig, viagra dan weer wel, eigenlijk al heel mijn leven, maar ik heb wél een fantastische vent aan de haak weten te slaan. Is dit niet een zeer heterogene vraag?'


Vrij vertaald betekent ze: hebt u ergens last van?

'O, het stuk kraakbeen dat men onlangs uit mijn knie heeft gehaald, zou ik als piercing door mijn neus kunnen dragen, en er is wel meer dat minder goed marcheert dan toen ik twintig was, maar voor een workaholic als ik is dat vooral gunstig. Nu ik ouder en lelijker word, en bijgevolg nog minder kans maak op de vleesmarkt dan voorheen, ben ik minder afgeleid. Aftakeling heeft zo zijn voordelen. Bovendien krijg ik daar als schrijver veel voor in ruil: meer zelfkennis, of nog, een grotere technische kennis. Bij het schrijven van een boek zit dat overbewuste, die hysterisch emotionele band die ik vroeger bij elke zin voelde, me steeds minder in de weg en ook optreden vergt alsmaar minder energie. Je kan stellen dat, als ik mezelf tot bedrijf mag bombarderen, ik nu alle productielijnen wel heb uitgebouwd en tegelijk een team van troubleshooters rondom mij heb vergaard die te allen tijde kunnen uitrukken.'


Is dat bedrijf ook minder dan vroeger bezig met de consument?

'Wanneer ik vroeger een tijdlang mijn schrijfhol verliet om een reeks interviews te geven, kreeg ik daar de zenuwen van omdat tal van projecten dan on hold stonden. Nu zie ik interviews meer als kapstokken om over politiek, theater en literatuur te communiceren, of om een round-up te maken. Het maakt deel uit van wat ik mijn buitenkant noem, want zodra ik weer aan het schrijven ga, is er enkel nog dat boek, die tekst. Dan sta ik niet meer stil bij de lezer. Dat doe ik pas als het werk af is en ja, ik lees nog steeds alles wat men daar dan over te zeggen heeft, al is het maar om er quotes uit te halen of er iets van op te steken. En natuurlijk baal ik nog steeds na een mislukt optreden, maar ik sla me geen week lang meer voor de kop zoals vroeger. Kijk, er zijn nog mensen die goed kunnen schrijven, maar er is meer nodig dan dat ene talent. Weerbaarheid, bijvoorbeeld, is een belangrijke troef.'


U bent loyaal bedeeld: u hebt schrijftalent, zakelijk instinct, een scherp inzicht… Als je al het gesukkel ziet, bijvoorbeeld in de politiek, denkt u dan niet 'dat zou ik beter kunnen'?

'Van de politiek denk ik dat nooit, omdat ik weet hoe veeleisend dat vak is, wil je het goed doen. Ongeacht wat ik van hun programma vind, heb ik dan ook grote bewondering voor technisch vaardige politici als Bart De Wever, Karel De Gucht, Barack Obama of Nicolas Sarkozy. Dus neen, ik denk nooit dat ik het er beter van af zou brengen, behalve wanneer ik sommige Vlaamse politici zie speechen. Zo werd in het recente parlementaire debat over de motie van wantrouwen die er geen mocht zijn ronduit ondermaats gespeecht. De enige die, hoewel plat populistisch, qua inzet en inhoud behoorlijk scoorde, was Jean-Marie De Decker - ik ben duidelijk in een milde dag voor populistisch rechts. Dat zou ik graag zelf eens doen, speechen in een parlement, maar ik ga niet zover dat ik me zit op te winden over andere mensen die hun werk niet goed doen. Behalve als ik met hen moet samenwerken.'


Er blijft natuurlijk nog genoeg over om u wél over op te winden.

'In columns kan ik me lekker kritisch uitlaten, zeker, maar mij hoor je zelden kankeren over hoe moeilijk mijn parcours wel niet is geweest. Ik ben vooral blij met de verwezenlijkingen. Neem de bitse discussies die Luc Coorevits en ik indertijd samen hebben moeten voeren om auteurs recht te geven op een podium. Dat hoorde niet, de schrijver diende zich ver van de planken en de schijnwerpers te houden. Dat intussen iedereen daar staat, vind ik geweldig. Hetzelfde geldt voor het homohuwelijk. Het enige wat telt, is dat het debat is verlopen zoals René (Los, Lanoyes partner, red.) en ik hadden gehoopt, van het symbolische samenleefcontract over het echte huwelijk tot het adoptierecht.'

'Als ik mijn kraambedfoto's zie, besef ik hoeveel er is veranderd, los van mijn melkmuilsmoeltje. Je moet maar eens nalezen wat politici indertijd, zelfs in 1996 nog, over het homohuwelijk hebben uitgekraamd, terwijl ze nu de superioriteit van de westerse seculiere samenleving bezingen. Ik zal het ze niet nadragen; maar voor mij is de echte viering allang niet meer de Brusselse Lesbian & Gay Pride, wel het feit dat homo's trouwen. Het zou overigens niet meer geloofwaardig zijn mocht ik nu nog met pluimen in mijn gat op een oplegger lopen.'


Van pluimen gesproken, hoe prettig vindt u het om pluimen ofte aandacht te krijgen?

'Fantastisch, dat spreekt. Je bent een relnicht of je bent het niet. Ik ga mijn verjaardag ook als een diva vieren in een bal van het Atomium. Een schandalig exuberante stek, maar een die past bij mij: ik bén van de Expo, laat de Expo dus maar eens een dagje van mij zijn. Trouwens, het is nog niet gedaan, hoor. Wat we nu vieren is, hoop ik, maar een momentopname. Los van de dubbele verjaardag - zelf vijftig en vijfentwintig jaar auteur - hef ik ook stilletjes het glas op het geleverde pionierswerk. Bij nieuwe ontwikkelingen stond ik toch vaak mee vooraan. Kijk maar naar het stadsdichterschap, het curatorschap van Zogezegd in Gent, het toeren met literaire theatersolo's of het bedenken van boekcovers en bibliofiele edities. Ik heb niet jarenlang op mijn kont zitten wachten tot mijn talenten vanzelf tot bloei kwamen.'


Zit uw veelheid aan ideeën en energie u dan nooit in de weg?

'Af en toe word ik moe van mezelf, maar het zijn vooral de mensen om mij heen die eronder lijden. Als ik ze tijdens een van mijn monologen plots glazig voor zich uit zie staren, weet ik dat ik ze ook eens de kans moet geven wat te zeggen. Hoor mij toch, zelfs nu, ik heb altijd een stroom woorden klaar. Ook bij het schrijven bestaat mijn grootste strijd in het schrappen van het teveel dat ik bijeen heb getikt.'

'Als ik terugkijk op mijn jeugd, dan moet ik minstens ADHD hebben. Schandalig dat ze daar nu pillen tegen geven. Ik vind het juist heerlijk om totaal op te gaan in energie. Ik kan ook op werkelijk irritante wijze genieten van aandacht, iets wat een schrijver ab-so-luut niet betaamt. Ik ben blij dat al mijn collega's zich daar strikt aan houden.'


Maar u bent natuurlijk ook een acteur.

'Twee, als je mijn omvang in ogenschouw neemt. Maar dan wel twee middelmatige. Want net zoals ik een betere politicus zou zijn dan de meesten, maar nooit een echt goeie, kan ik ook wel wat acteren, maar ik ben geen Josse De Pauw, geen Jan Decleir. Ik heb met te veel steengoede acteurs samengewerkt om daarover nog enige illusie te koesteren.'

'Ik heb trouwens ook nooit die ambitie gehad. Dankzij mijn moeder, die toneel speelde en naast wie ik op mijn elfde een eerste rolletje kreeg, geraakte ik wel al heel jong gebrand op theater. Ik vond de hele sfeer, het raar doen op de planken en daarvoor applaus krijgen, geweldig geheimzinnig. Toch wilde ik in de eerste plaats schrijver worden, al heb ik van meet af aan geweten dat ik mijn teksten ook op een podium wilde brengen.'


De in wezen individualistische schrijver wilde ook theater, een gemeenschapskunst, maken?

'Mijn vak gaat niet over schrijven alleen, maar over tekst en communicatie en de diverse media die daarvoor bruikbaar zijn. Kijk naar Atropa, de wraak van de vrede. Helemaal in alexandrijnen: dat is opera zonder muziek, geput uit de technische bagage die ook rappers hanteren alsof ze die zelf hebben uitgevonden, de sukkels, maar die eeuwenoud zijn. De epische gedichten, gezangen en sagen waarmee zangers rondtrokken, werden slechts bij grote uitzondering neergeschreven. Waarom werd de boekdrukkunst in de loop der eeuwen zo belangrijk? Omdat een in duizenden exemplaren verspreid boek krachtiger was dan die ene persoon die tot dan toe het lied had belichaamd. Als hij stierf, stierf zijn kunst mee. Een boek trotseerde de eeuwen. Nu is dat onevenwicht zich aan het herstellen. Er zijn optredens, podcasts en het audioboek, want ondanks alles wat men beweert, ben ik ervan overtuigd dat het ook bij ons een belangrijke uitbreiding van de literatuur zal worden.'


Zou u kunnen kiezen tussen de literatuur en het theater, mocht u daartoe gedwongen worden?

'Neen! Tekst produceren mag dan voor mij de kern zijn, optreden is puur jazz. Smijt mij voor een publiek, geef mij een microfoon en ik ben vertrokken. Natuurlijk biedt schrijven, in tegenstelling tot theater waarin je je opbrandt aan het moment, meer de illusie van onsterfelijkheid. Nu men na twintig jaar mijn vroege werk nog herdrukt, word ik verleid dat nog te gaan geloven ook. Maar wat een godsgeschenk als je, zoals ik, de twee kan doen.'


Hoe krijgt u het voor elkaar om de hele tijd de diva uit te hangen en toch sympathiek te worden gevonden?

'Ik ben toch gewoon een boterkoek? (Lacht.) Ik ga hierop op zijn Rita Verdonks antwoorden: ik doe in de literatuur al jaren wat ik zeg dat ik zal doen, rechtdoorzee, geen geleuter, geen getreuzel! Maar ik heb daarbij, denk ik, nooit geprobeerd anderen weg te ellebogen. Als je kijkt naar de generatie Brusselmans, Hemmerechts en ikzelf, dan merk je dat er af en toe wel wat geplaag en gejen is geweest, maar dat is nooit ontaard in een vilein gevecht. Ik kan integendeel goed bewonderen. Toen Peter Verhelst het Verhalenbordeel uitvond, dacht ik: “Godverdomme, dat had ik willen doen., Eigenlijk zit ik hier nu een gênante vraag toch te beantwoorden, ook daarin ben ik ADHD.'


Nog een gênante vraag dan. Wat is er ooit echt mislukt?

'Ik heb eens een toneelstuk gemaakt met Peter Van den Eede en Mark Uytterhoeven, Talkshow 2. Dat was geen succes, maar daardoor heb ik wel ondervonden wat niet werkt, namelijk iets schrijven wat anderen dan nadien maar moeten proberen te spelen. Mijn methode voor toneel is dat ik mijn omstandigheden moet kunnen creëren. Ik wil op voorhand praten met de regisseur, de dramaturg, de hoofdrolspelers en de decorbouwer en op basis van wat daar allemaal bediscussieerd wordt, begin ik uiteindelijk te schrijven. Het fantastische aan toneel is immers dat je nooit op voorhand kunt bedenken wat er als voorstelling zal uitkomen. Het materiaal verandert naargelang wie het uitspreekt en kan in de chemische samenstelling van een groep ook volledig worden dooreengegooid.'


Mocht u kunnen herkansen, zou u dan dezelfde romans schrijven?

'Ik denk het wel. Bij mij schuilt het gevaar veeleer in de versplintering en de tijd die in het randgebeuren, de niet rechtstreekse creatieve input, kruipt. Ik besteed veel aandacht aan interviews, vertalingen en boventitelingen, maar tegelijk geloof ik dat dit de reden is waarom mijn werk ook in het buitenland aanslaat. Je zou dat maniakale productcontrole kunnen noemen, waarbij een goed interview evenzeer deel uitmaakt van mijn schrijverschap als een column. Met alle energie die is opgegaan aan optredens had ik natuurlijk enkele romans meer kunnen schrijven. Maar ach, veel van die avonden waren onvergetelijk goed. Of slecht, want ik zou een pink geven om er een aantal in de vergetelheid te krijgen. Niet te blijven prakkiseren bij wat is foutgegaan, maar kracht halen uit het goede, ook daar heb ik lang aan moeten werken. Nu leven we sowieso in een tijd waar we liever bij Oprah Winfrey op de sofa gaan zitten snotteren dan dat we écht iets proberen te verwerken, maar als ik zalig ga zwelgen in slechte recensies, begint René me gewoon uit te lachen. Dat helpt meteen.'


Uw proza lijkt, in tegenstelling tot 'Het verdriet van België', ook werkelijk te worden gelezen.

'Die vergelijking, zo gesteld, doet me pijn. Het verdriet van België vind ik een van de mooiste boeken uit onze hele literatuur. Inhoudelijk gelijkt mijn Monstertrilogie erop, jawel, maar bij mij werd de vorm gedicteerd door het toenmalige journaal, dat een feuilleton was geworden waarin werkelijkheid en fictie in elkaar vervloeiden. Aan die vorm hebben lezers meer houvast, en de inhoud herkennen ze nog uit eerste hand. Was België in 1958 nog een hip spoetnikland, dan was het ten tijde van Dutroux het postmodernistische land bij uitstek. Er werd niet alleen getwijfeld aan de instellingen, ook de waarheid zelve stond in dubio. Dit boek kon dus onmogelijk zijn geschreven over een jeugd tijdens de oorlog. Het rare bij literatuur is dat men veel minder het onderscheid ziet tussen de verschillende genres dan in de muziek. Een reggaefan weet dat gregoriaans zijn ding niet is, terwijl men Claus gewoon onversneden naast Dan Brown legt. Dat is toch krankjorum?'


U zit nooit verlegen om een meninkje. Van wie hebt u die grote bek geërfd?

'Eén, ik ben de jongste van vijf, ik ben altijd klein geweest en ik droeg al vroeg een bril. Waarom keft een keffer? Waarom heeft dat iele beest de evolutie doorstaan en is het niet verdwenen? Juist, dankzij dat keffen. Twee, ik kom uit Sint-Niklaas, wat qua branie in het Waasland gelijkstaat met Antwerpen in de rest van Vlaanderen: dikke nek, grote bek. Drie, in onze familie valt er een zuiderse drive te noteren voor het gesproken woord. Telkens als vriendjes thuis mee aan tafel gingen en onze kakofonie aanhoorden, dachten zij dat wij ambras maakten. Mijn moeder was dan ook een soort kruising van een Jiddische en een Siciliaanse mama, terwijl mijn vader heel zwijgzaam was. Zelf ben ik ook van het zuiderse type: lang van stof, kort van lont.'


Bent u, als jongste van vijf, gewend uw zin te krijgen?

'Ja. Ik ben heel erg getraind in het van de een naar de ander lopen tot ik mijn zin krijg. Bij de vijfde helpt immers iedereen mee aan de opvoeding, terwijl de ouders het opvoeden allang beu zijn. Het bizarre is dat ik me nog steeds de jongste voel, zelfs in een gezelschap waarin ik de oudste ben. Misschien heeft dat ook te maken met energie. Ik heb ooit eens coke gesnoven - nu Tom Boonen dat heeft gedaan, mogen we het allemaal bekennen, niet? - en toen heb ik meteen gevoeld: God, dit nooit meer. Dit moet ik de mensheid niet aandoen. Zonder coke ben ik al zo energiek. Mét ging ik gewoon los door de muur.'


De onvermijdelijke vraag: houdt de dood u bezig?

'Al wie vijftig is en zegt dat hij er niet mee bezig is, liegt. Toen fotograaf Patrick De Spiegelaere stierf, kwam dat verdomd hard aan. Van mensen die zo vol levensenergie zitten, geloof je niet dat ze kunnen sterven vooraleer je zelf je knikker neerlegt. Ook op de begrafenis van Yu Wei Wun, Kamagurka's ex-vrouw, heb ik zitten janken als een kind. Haar dood was een messteek in mijn Gentse herinneringen, die eeuwig leken. Toen ik daar woonde - het was de tijd van de postpunk - kwam ik vrij vaak bij Kama over de vloer. We riepen no future, maar bedoelden eigenlijk het omgekeerde. De morbiditeit en de uitzichtloosheid die worden tentoongespreid in de punk zijn eigenlijk één lofzang op het leven.'

'Je leeft het meest intens als je de dood voelt meezinderen. Waarom nemen jongeren drugs, drinken ze zich in coma en luisteren ze naar loeiharde muziek, wetend dat het slecht is voor hun oren? Het is een uiting van hun levensdrift. Tussen mijn twintigste en dertigste heb ik vrij veel over de dood geschreven, maar dat was, hoewel literair valabel, vooral geleende kennis. Als iemand die je geweldig vindt absurdweg van haar fiets wordt gereden, wordt de dood plots erg concreet en tegelijk banaler. Het gebruik van de dood als partydrug om des te meer van het leven te genieten, slijt dan snel.'


Geef ons eens hoop. Wordt leven en liefhebben makkelijker?

'Ik vind van wel, omdat een hoop gedoe wegvalt, tenzij je per se mooi en jong wilt blijven. Voor mijn dertigste was ik veel banger voor het verval. Niet dat ik het intussen plezant vind, maar zoals iedereen bij wie het dons wordt omgezet in stugge veren, maak ik mezelf wijs dat het palet rijker wordt omdat ik kan vergelijken. Als je jong bent, zit de kracht net in het unieke van wat je overkomt, waarbij je niet kunt geloven dat die ouwe zakken dat ook hebben meegemaakt. Nu, los van mijn aftakeling en de wetenschap dat er de komende tien jaar belangrijke doden aankomen, nog hopend dat ik er zelf niet bij ben, kijk ik er wel heel erg naar uit. Ik geloof immers dat me nog geweldige dingen wachten. Zo komt Woest eraan, mijn tiende solovoorstelling, en gaat Mefisto for ever binnenkort naar Parijs en Barcelona, Atropa naar Linz en Luxemburg, en René en ik gaan gewoon mee.'


Bent u banger om René te verliezen dan om zelf dood te gaan?

'Ja en zo hoort het ook. Misschien is dat wel de definitie van liefde. Als kind van een klein Vlaams middenstandsgezin kan ik me enorm verlustigen in arbeidsdwang, maar dankzij René heb ik geleerd om niet alleen te genieten van het te hebben geschreven, maar ook van het schrijven zelf en zelfs van het eens niet te schrijven en in de plaats daarvan te kaarten. Ik heb in zijn familie leren klaverjassen en gisteren kreeg ik zulke slechte kaarten dat ik complotten begon te vermoeden en navenant begon te handelen. Ik ben nog niet zover dat ik ook kan genieten als ik verlies, maar René vangt dat allemaal op. Hij is wat in een schip de kiel verzwaart zodat het niet kapseist bij de geringste storm. Hij is het die mij in alle heisa telkens een centrum aanwijst en die tegelijk mijn Vlaamse horizont heeft opengebroken. En hij zou als eerste moeten gaan? No way. Dat laat ik niet gebeuren. Dat is liefde.'


DS, 23-08-2008 (Jelle Van Riet)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB