Verlicht geloof

John Cornwell, Darwins engel. Een repliek op 'God als misvatting' (vertaald door Jaap de Berg), Nieuw Amsterdam, 176 blz. Oorspronkelijke titel: Darwin's angel. An angelic riposte to 'The god delusion'.


In zijn bestseller God als misvatting maakte de Britse evolutiebioloog Richard Dawkins de religie met de grond gelijk. De historicus John Cornwell dient hem van antwoord met Darwins engel.


De gelovige medemens heeft het niet makkelijk in onze moderne, westerse maatschappij. Wie er openlijk voor uitkomt dat hij misschien wel gelooft in een God of aarzelend toegeeft dat er misschien meer is tussen hemel en aarde kijkt vaak tegen opgetrokken wenkbrauwen aan. Hoe is het mogelijk, is te lezen in de superieure blik van de overtuigde atheïst.

Dat religies tegenwoordig niet hoog staan aangeschreven, hebben ze natuurlijk voor een deel aan zichzelf te wijten. De officiële spreekbuizen van de katholieke kerk of de islam - om de grootste twee maar even te noemen - blinken meestal niet uit in verlichte uitspraken. Geen wonder dus dat ze ten prooi vallen aan bijtende kritiek. De jongste jaren verschenen verscheidene boeken waarin wetenschappers en essayisten de vloer aanveegden met elke vorm van religie. Die scoorden hoog in de bestsellerlijsten.

Het spraakmakendste boek was God als misvatting van Richard Dawkins, evolutiebioloog aan de universiteit van Oxford en wereldberoemd van zijn eerdere boek De zelfzuchtige genen. Dawkins liet geen spaander heel van welke vorm van geloof en religie dan ook. Godsdienst is in de ogen van Dawkins de voornaamste bron van het kwaad in de wereld. Redding is alleen maar mogelijk als de atheïsten uit de kast komen, want hoe meer mensen dat doen, hoe makkelijker het wordt voor anderen om dat voorbeeld te volgen.

Dawkins' harde wetenschappelijke analyse oogstte veel bijval, maar onder gelovigen was de verontwaardiging groot. Dawkins' 'primitieve' kijk op religie en geloof verdiende een antwoord. Dawkins had religie in zijn extreme vormen aangepakt en had helemaal niet begrepen dat er ook een genuanceerde, verlichte vorm van geloof bestaat, was geregeld te horen en te lezen. Alleen werd dat vaak niet zo helder geformuleerd als Dawkins had gedaan in zijn boek. Theologen blinken nu eenmaal niet zo vaak uit in puntige frasering.

Daar is nu verandering in gekomen, met Darwins engel. Een repliek op 'God als misvatting' van John Cornwell. Cornwell is verbonden aan het Jesus College in Cambridge. Hij werd wereldwijd bekend met zijn boek Hitlers paus, over het doen en laten van paus Pius XII tijdens de Tweede Wereldoorlog.


Verbeelding

In Darwins engel kruipt Cornwell in de rol van vriendelijke wetenschapsman met verbeeldingskracht en schrijft hij een lange brief aan Dawkins. Daar wijst hij de grote evolutiebioloog op de wezenlijke punten in God als misvatting die volgens hem niet stroken met het moderne - zeg maar verlichte - geloof. De grote verdienste van Cornwell is dat hij dat op een heldere, vaak ironische en nooit zure manier doet. 'Voor Dawkins bestaat er in wezen geen verschil tussen een terrorist van Al-Qaeda en je buurman in Noord-Oxford die tweemaal per jaar naar de kerk gaat'.

Het gevaar van het opkomend creationisme? 'Mag ik je erop wijzen dat de meeste verstandige theologen helemaal geen moeite hebben met de evolutieleer?' Cornwell verwijt Dawkins dat hij vooral zichzelf citeert en niet de moeite doet de grote denkers over religie te noemen. Waar zijn Max Weber, Emile Durkheim, Martin Buber, Karl Rahner? Volgens Dawkins is religie 'een hardnekkig en onwaar geloof dat mensen erop na houden ondanks krachtig bewijs van het tegendeel'. Onzin, aldus Cornwell. 'Voor de meeste mensen die religie bestudeerd hebben, is zij evenzeer een product van de verbeelding zoals kunst, poëzie en muziek. Religieuze activiteiten en rituelen zijn vooral symbolisch van aard en appelleren aan diepe lagen in het collectieve geheugen van een gemeenschap.'

Wordt het een paradijs als alle religie van de aardbodem is gebannen, zoals Dawkins stelt? De recente geschiedenis bewijst alvast het tegendeel. 'Moeten we er ons geen zorgen over maken dat het stalinisme en nazisme hebben laten zien wat er van de wereld wordt wanneer religie wijkt voor wetenschap als ideologie in combinatie met een militant atheïsme?' Tegelijk is Cornwell zo eerlijk om toe te geven dat noch atheïsme, noch wetenschap per se tot geweld leidt. Maar, voegt hij eraan toe: 'Is het niet mogelijk dat hetzelfde voor religie geldt?'

Niet alle argumenten van Cornwell zijn even scherp of overtuigend, maar toch is Darwins engel een boeiend boekje. Zelfs voor wie er rotsvast van overtuigd is dat religie totaal zinloos is en dat de wereld beter is zonder: lees Cornwell en begin te twijfelen. Ten minste voor even.


DS, 01-08-2008 (Dominique Minten)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB