'Splitsen kan. En toch kan het niet'

Herman Van Goethem, 'De monarchie en “het einde van België,', Lannoo, Tielt, 255 blz.


België is gedoemd om onder communautaire druk uiteen te vallen, maar het land splitsen is niet mogelijk. Historicus Herman Van Goethem beschrijft welke onomkeerbare wetten in de geschiedenis tot deze paradox hebben geleid. En hoe eruit te raken is.


Voor alle duidelijkheid: het is van belang om te letten op de aanhalingstekens in de titel van het boek De monarchie en 'het einde van België' van Herman Van Goethem. Daarin beschrijft Van Goethem, hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen, met veel zwier een indringende en uitstekend gedocumenteerde geschiedenis van de communautaire verhoudingen in het land.

De centrale gedachte is duidelijk: een onomkeerbare evolutie drijft Vlamingen en Franstaligen almaar verder uit elkaar. Dat begon in 1893, met de invoering van het algemeen stemrecht (meervoudig, alleen voor mannen), die voor het eerst politieke macht gaf aan Nederlandstaligen, waar tevoren alleen de rijke Franstaligen mochten stemmen.

Ze eisten taalrechten op, eerst gericht op een algemene tweetaligheid. Het Franstalige verzet daartegen, dat geen 'Vlaams' in Wallonië duldde, leidde tot een tweede optie: eentalige gebieden Vlaanderen en Wallonië, met een tweetalige hoofdstad. Die evolutie veroorzaakte een sneeuwbaleffect, waardoor de Belgische constructie nu buiten adem raakt.


Uw onderwerp geeft uw boek een hoge actualiteitswaarde.

'Daarom heb ik ook geaarzeld om het te schrijven. Maar ik wilde ook vragen aan de orde stellen als: wat is dat, een Vlaming? Hoe wordt een identiteit geconstrueerd? Waar zijn we mee bezig? We zijn zo geconditioneerd door elementen die nu passé zijn, terwijl er zich een andere realiteit ontwikkelt.'


Waarom koos u de monarchie als focus van uw onderzoek?

'Omdat ze altijd aan zet is en omdat ze een invalshoek biedt om de grote lijnen te zien. Koningen stellen zich vaak de vraag waar het met het land naartoe moet. Ze zijn ook vaak erg autonoom in hun denken, zeker Albert I.'

'Leopold I was zich al heel bewust van het nationaliteitenprobleem in België. De vraag wat het land samenhoudt, is voor de democratie heel wezenlijk, want je hebt nood aan een minimale cohesie en een gemeenschappelijk project. Leopold I zag dat de taal geen element van eenheid kon zijn, zodat de godsdienst daarvoor moest zorgen. Toen het conflict tussen katholieken en liberalen oplaaide, dacht hij al: dit is het einde van het land. Met de invoering van het algemeen stemrecht, in 1893, werd de godsdienstige tegenstelling vervangen door de nog veel grotere communautaire tegenstelling.'


Wat maakte dat moment onomkeerbaar?

'Historici huiveren voor dat idee: ze doen soms alsof elk menselijk handelen altijd een caleidoscoop aan mogelijkheden inhoudt. Ik wilde ook niet te deterministisch lijken, maar sommige opties, zeker in de institutionele geschiedenis, sturen een evolutie nu eenmaal een richting uit waarbij geen weg terug meer is. Het is zoals op een flipperkast: als je goed mikt, belandt je balletje nu eenmaal op een hoger niveau. Toen het algemeen stemrecht in 1893 de deur openzette, stapten de mensen naar binnen.'

'Er worden institutionele bakens verzet wanneer men na 1893 begint te stellen dat men ook in Wallonië bestuurlijk Nederlands moet spreken, al is dat maar in theorie. Dat leidde tot een geweldige irritatie in Wallonië, waarop dan een Vlaamse tegenreactie volgde, met het principe van de eentaligheid als gevolg.'


Waarom kreeg de taalkwestie plots zoveel gewicht?

'Door de invloed van de romantiek bestond een reële, emotionele gehechtheid aan de taal. En onder invloed van het socialisme was bij de bevolking een soort klassenbewustzijn gegroeid. Intuïtief voelde men aan dat de taalkwestie een sociale kwestie was: dat Frans moet weg, want dat is de taal van de rijken. Mijn analyse is een klassenanalyse.'


Zo vreselijk belangrijk was de Vlaamse Beweging toch niet een eeuw geleden? De sociale strijd werd al lang veel heftiger gevoerd.

'Dat is zo, de taalkwestie was eigenlijk maar een achterhoedegevecht. Maar ze werd electoraal belangrijk omdat het sociaaleconomische zich erop entte. En nog veel belangrijker was dat tot 1919 de katholieken aan de macht bleven met een meerderheid die vooral op Vlaanderen steunde. En vanuit Wallonië bekeken, beloofde die katholieke macht niets goeds voor de sociale wetten of voor het zuivere algemeen stemrecht.'

'Al in 1912 kwamen het levensbeschouwelijke en het communautaire in een explosieve cocktail, waarbij de politieke crisis van nu nog bescheiden blijft. Toen vielen er zelfs doden bij betogingen.'

'De ontdekking van steenkool in Limburg in 1901 leidde tot heftige emoties in Wallonië: “Ze nemen ons alles af!, Iemand als Lodewijk De Raedt baseerde op die steenkool dan weer een programma dat Vlaams-nationalistisch was zonder dat hij dat besefte: als Vlaanderen eigen kolen had, moest het ook Vlaamse ingenieurs hebben om die te exploiteren en Vlaamse diplomaten om ze in het buitenland te verkopen.'


U citeert de politicus Pierre De Decker, die al in 1844 spreekt over 'twee rassen'.

'Maar hij werkt dat begrip niet uit. Dat is heel anders wanneer de socialist Jules Destrée in 1912 in een etnische analyse spreekt over twee verschillende identiteiten, twee volksaarden, met mensen die anders denken en reageren. En nu lijkt het weer zover: Joëlle Milquet (CDH) had het onlangs ook over verschillen die “onoverbrugbaar, zouden zijn. Misschien zei ze dat in een onbewaakt moment, maar dat illustreert de heersende toon.'


Waarom was in Wallonië de tegenstand tegen het Nederlands zo groot? Stelde men daar 'le flamand' gelijk met de Waalse dialecten?

'Dat zou kunnen. Ze dachten weleens: bij ons spreken de gewone mensen ook geen Frans. Maar het Nederlands was een geschreven taal, en ze werd ook gebruikt in het gerecht en de kranten. Dat maakte een gigantisch verschil.'

'Men onderschat in de analyse ook de aanhang die de tweetaligheid bleef hebben bij het Vlaamse establishment. Nadat de Gentse universiteit in 1923 gedeeltelijk werd vernederlandst, kozen veel Vlamingen toch nog voor het Franstalige systeem - ik denk echt om toch maar snel, nu het nog kon, in het Frans les te krijgen. Wij hebben er geen idee van hoe onderontwikkeld het Nederlands in Vlaanderen nog was, zeker voor de wetenschap, waarin taalkundige precisie zo belangrijk is. Dat is achteraf dik in orde gekomen, maar er is wel een generatie geweest die geweldig heeft gestunteld.'


Wat was er zo cruciaal aan uw tweede belangrijke breekpunt, de staatshervorming van 1970?

'Het nieuwe artikel 107 quater, dat het land indeelde in drie gewesten. Die institutionele deblokkering zette de deur open voor de economische zelfstandigheid van de regio's. Dat was vooral voor de Waalse Beweging van belang, die daar al langer op aanstuurde. In 1966 schreef de christendemocraat Gaston Eyskens nog in een nota voor koning Boudewijn dat het uit was met de politieke strekkingen die aanstuurden op het uiteenvallen van het land. Maar daarbij dacht hij vooral aan Vlaanderen - niet aan Wallonië.'


Waarom zijn de opeenvolgende staatshervormingen er niet in geslaagd om België een stabiele structuur te geven?

'Geen enkel land is stabiel - Frankrijk of Italië morrelen ook geregeld aan hun grondwet en straks wordt Schotland onafhankelijk. Onderschat niet wat begint met de staatshervorming van 1970. Dit is echt een scheiding met onderlinge toestemming, met het parlement als de notaris. Maar ondertussen is er wel ruzie over het zilverwerk.'

'Een eenheid opdelen is technisch veel complexer dan wanneer een staat zijn systeem als een geheel verandert. Of dan een staat die een regio afsplitst, want dan volstaat het om de bevoegdheden territoriaal af te splitsen en daarmee uit. In België zijn daarentegen de bevoegdheden zelf opgedeeld, met geweldige problemen als gevolg, die hebben geleid tot de huidige queeste naar homogene bevoegdheidspakketten.

'Door de complexiteit van de Belgische staat zijn onze kosten voor administratie, in termen van bbp, hoger dan in andere landen. Gelukkig dat we zo rijk zijn - in Vlaanderen toch. We kunnen ons dat nog permitteren.'


Waarom is België complexer andere federale landen zoals de Verenigde Staten en Duitsland?

'Omdat wij splitsen binnen de bevoegdheden en het onderscheid maken tussen persoonsgebonden materies (de gemeenschappen) en plaatsgebonden bevoegdheden (de gewesten).'

'We zijn erg trots op die vondst, zeker toen ook nog de Palestijnse leider Yasser Arafat het systeem kwam bekijken als een model om de kwestie-Jeruzalem te regelen. Flauwekul! Want Arafat zei zelf dat Jeruzalem hetzelfde probleem heeft als Brussel, en daar hebben wij geen goede oplossing voor gevonden.'

'We hebben ons institutioneel vastgereden. Daarom voel ik veel voor nieuwe wegen zoals Erik Schokkaert van de KU Leuven die voorstelt voor de sociale zekerheid: veel meer homogene bevoegdheidspakketten maken en ieder een budget geven om mee te werken. Zo wordt de zaak gedecommunautariseerd en wordt niemand benadeeld.'


Het systeem is ingewikkeld, maar juist dat heeft ook levens gespaard.

'Dat is zeker zo - als onderhandelingstechniek is het Belgische systeem formidabel: veel etnische conflicten zijn veel bloediger verlopen. Maar op een bepaald moment moet je ook vaststellen dat de auto versleten is en niet meer rijdt. Onze communautaire spitstechnologie blijkt aan het einde te komen van haar mogelijkheden. Ja, we zitten met een gigantisch probleem.'


En dan is er nog altijd de kwestie-Brussel.

'Zonder Brussel waren we al lang uit elkaar gegaan. Het land splitsen, dat kan. Maar we hebben Brussel. Dus het kan niet.'

'Ik heb lang gedacht dat grote politici als Jean-Luc Dehaene dat ook beseften en dat ze het wilden volhouden tot België in Europa kon opgaan. Maar het Belgische systeem valt stil omdat het versleten is en het gaat niet goed met Europa. We zullen dus alles moeten inzetten op een Europa met twee snelheden en opgaan in de kopgroep daarvan, zoals lemmingen zich in de afgrond storten.'

'Ondertussen vind ik dat politici hun emoties moeten leren bedwingen en nuchter nadenken, anders krijgen ze grote problemen. Het zal verder gaan, je moet dus onderhandelen, het goed verpakken en verkopen, want je moet weten dat je niet uiteen kan gaan. Arbeidsbeleid, sociale zekerheid, de transfers? Spreek op een verantwoorde en redelijke manier af wat kan en wat niet en leg het dan redelijk uit.'

'Wat dat betreft, behoor ik tot de verlichting: ik geloof in het redelijke betoog. Als wetenschapper kan ik niet meer doen dan: kijk waar je mee bezig bent.'


DS, 21-06-2008 (Marc Reynebeau)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB