U zou wellicht hetzelfde hebben gedaan


De hele wereld is boos op die gewetenloze grootverdieners in de financiële sector. Maar zou niet iedereen in hun plaats zich zo hebben misdragen? De kans is groot.


Je zult maar bankier zijn tegenwoordig. Of beleggingsadviseur. Of iets hoogs en belangrijks in de financiële sector. Vermoedelijk kamp je dan met nostalgie. Naar de goede oude tijd. Toen het niet op kon, allemaal. Toen het elke dag geld leek te regenen en de bonussen je als gebraden kippen in de mond vlogen. Toen de mensen nog jaloers op je waren, en niet boos.

Vandaag ligt dat anders. Vandaag worden indignados aller landen steeds bozer op al die spitstechnologen in de financiële sector. Per slot van rekening hebben zij de winsten altijd voor zich gehouden, en moet die brave borst van een belastingbetaler nu opdraaien voor de verliezen. Was de bankier vroeger benijdenswaardig omdat hij zo goed boerde, vandaag is verwerpelijk omdat hij zo slecht is. Om het met een bekende voetbalspreuk te zeggen: de bankier is de schaam van de wereld. Hij is moreel gesproken zwaar door de mand gevallen. Hij is de rotte appel in de mand van de mensheid.

Maar klopt dat wel? Hebben die lui in 's werelds financiële centra echt minder normbesef dan de modale burger? Is het geoorloofd dat die modale burger zich moreel superieur voelt? Nee, zei econoom Paul De Grauwe onlangs in de Leuvense Campuskrant: 'De bankiers zijn niet inherent minder ethisch dan anderen. Als je de kans krijgt om snel veel geld te verdienen, zijn er weinig die nee zeggen. Mensen kan je verleiden, er is voor bijna iedereen een punt waarop die verleiding onweerstaanbaar wordt.'

De Grauwe legt de vinger op de wonde. Iedereen kan zichzelf de vraag stellen: als ik zo'n bankier was geweest, zou ik het dan zoveel beter hebben gedaan? Wie graag illusies koestert, stopt nu met lezen.


Desertie en kadaverdiscipline

'We focussen ons nu op wat er verkeerd ging in de bankensector, maar in andere sectoren zien we dezelfde uitspattingen', zegt Geert Noels van Econopolis. 'Er zijn loodgieters die een gebrekkige centrale verwarming plaatsen om zo meer te kunnen verdienen aan onderhoud. En er zijn chirurgen die vier operaties doen als twee zouden volstaan, zelfs als ze weten dat elke narcose een nieuw risico inhoudt. Als er echt veel geld kan worden verdiend, zie je altijd grove ontsporingen.'

In de financiële sector komt daar nog iets bij, aldus Noels: 'Er heerst in dat systeem een sterke kadaverdiscipline. Het is niet makkelijk om tegen de stroom in te roeien, of om er zomaar uit te stappen. Wie dat doet, wordt snel beschouwd als een soort deserteur. Het systeem belemmert de vrije keuze, zou je kunnen zeggen. Voor veel mensen is het een gouden kooi.'

Moeten we onze boosheid dan inruilen voor mededogen? 'Nee', lacht Noels. 'Mededogen is volgens mij niet op z'n plaats. Ik vind niet dat je het systeem kunt inroepen om jezelf vrij te pleiten. Heel wat mensen in de financiële wereld hebben jarenlang giftige producten aan de man gebracht. Je kunt dat bijna vergelijken met vetsmelter Verkest die onze voedselketen vergiftigde. Dat kun je toch niet met je geweten verzoenen. Er bestaat nog altijd zoiets als persoonlijke verantwoordelijkheid. Zelfs in een sector waar normvervaging heerst, mag je de kracht van het individu niet onderschatten. Al geef ik toe dat het moeilijk is. Desertie wordt je zwaar aangerekend. Noem mij eens één klokkenluider die er zelf beter van geworden is.'

Dat zet een mens toch aan het denken. Zoals het gemakkelijk is om een verzetsheld te zijn ná de oorlog, zo is het wellicht ook te gemakkelijk om te denken dat je een ethisch bankier zou zijn als je niet in die wereld werkt. Misschien zouden de meesten onder ons vrolijk hebben meegedraaid in dat systeem van voortdurende zelfverrijking. Misschien is meedoen de norm en dwarsliggen de uitzondering. Er is trouwens een beroemd psychologisch experiment dat daarop wijst: het Stanford Prison Experiment.


Bewakers en gevangenen

Wat gebeurt er als je heel gewone, goed opgevoede en volstrekt onschuldige studenten in een omgeving zet waar de verleiding om zich te misdragen sterk aanwezig is? Welnu, dan zullen die brave studenten zich misdragen. Heel ernstig misdragen, zelfs. Dat leerde de Amerikaanse psycholoog Philip Zimbardo toen hij in 1971 een experiment deed in de kelders van Stanford University.

Zimbardo verdeelde zijn studenten in twee groepen: gevangenen en bewakers. De gevangenen zouden tijdens het experiment behandeld worden als gevangenen, de bewakers zouden zich gedragen als bewakers. Het resultaat sloeg Zimbardo met verstomming. In een mum van tijd ontpopten de bewakers zich tot sadistische machtswellustelingen. Gevangenen werden vernederd en geslagen, zonder dat de bewakers daarvoor de opdracht hadden gekregen. De situatie had het gedrag uitgelokt. Na een week moest het experiment worden stopgezet, omdat een en ander uit de hand dreigde te lopen.

Toen bleek dat Amerikaanse militairen in Abu Ghraib sadistische spelletjes hadden gespeeld met hun Iraakse gevangenen, nam Zimbardo het - tevergeefs overigens - voor hen op. Volgens de Amerikaanse overheid waren die bewakers de 'rotte appels' in de mand. Nee, protesteerde Zimbardo, die mensen zijn géén rotte appels. Volgens hem zouden de meesten onder ons precies hetzelfde hebben gedaan.

'Vaak heeft men het kwaad proberen te verklaren vanuit een persoonlijk falen of een ziekelijke aanleg', zei Zimbardo vorig jaar in een interview met deze krant. 'En dat is me te smal. Goede mensen kunnen in moordenaars veranderen zonder dat er sprake is van kwaad opzet, als ze door omstandigheden onder druk worden gezet. Daarom hou ik rekening met de sociale, economische en politieke krachten die mee in het geding zijn. Mijn punt is dat we ons bewust moeten zijn van de kracht van de omstandigheden.'

Dat brengt ons tot de hamvraag: zouden we die bevindingen van Zimbardo mogen overplanten naar de financiële wereld? Zou ook daar gelden: meelopen is de norm, dwarsliggen de uitzondering? 'Ik denk dat je die parallel mag trekken', zegt de Gentse moraalfilosoof Johan Braeckman. 'Je kunt de mensheid verdelen op een zogenaamde Gausscurve: een klein aantal is zeer kwetsbaar voor grensoverschrijdend gedrag, een klein aantal zal geneigd zijn zich daar krachtig tegen te verzetten, maar de meesten onder ons zitten daar ergens tussenin, en zullen in bepaalde omstandigheden meelopen. De context bepaalt in hoge mate het gedrag van de meerderheid.'


Een zelforganiserend systeem

'De financiële wereld trekt natuurlijk mensen aan die graag risico's nemen', zegt Braeckman. 'Mensen die voortdurend nieuwe kicks nodig hebben. Misschien werkt die jacht op steeds grotere risico's zelfs verslavend voor sommigen. Als je elke dag met miljarden goochelt, kún je daar op den duur misschien niet meer mee stoppen.'

Maar het zou verkeerd zijn om te denken dat het alleen 'rotte appels' zijn die zich hebben verrijkt zonder rekening te houden met de mogelijk desastreuze gevolgen van hun gedrag, aldus Braeckman. 'Net zoals in dat experiment van Zimbardo lijkt het mij duidelijk dat ook heel gewone mensen zich kunnen laten meeslepen. Een mogelijk verschil is dat je in die gevangenis een duidelijke in-group en out-group hebt: bewakers versus gevangenen. Dat onderscheid is in de bankwereld niet zo scherp. Al kun je wel zeggen dat die mensen met het welzijn en het geluk van hun klanten hebben gespeeld.'

Braeckman wijst op nog een ander beroemd experiment dat ons in dit verband iets kan leren. Psycholoog Stanley Milgram heeft ooit aangetoond dat de meesten onder ons bereid zijn om een ander mens zware elektroshocks toe te dienen als een persoon met de nodige autoriteit zegt dat het oké is. 'Daaruit hebben we geleerd dat mensen tot hele rare dingen in staat zijn als ze de verantwoordelijkheid kunnen afschuiven op iemand anders. Dat zal zeker gespeeld hebben bij mensen in de financiële sector.'

Pessimistisch wil Braeckman niet worden. 'We mogen de minderheid niet onderschatten, want zo klein is die niet. Er is toch een kleine dertig procent van de mensen die wel de juiste morele reflex heeft. Die wel durft protesteren. De meeste klokkenluiders komen nooit in het nieuws. Denk aan pestgedrag op het werk. Als dat uit de hand loopt, staat het in de krant. Maar als een collega zijn nek uitsteekt en de pesters een halt toeroept, staat het niet in de krant.'

Helaas is de bankensector veel complexer dan pesten op het werk. En is ons mededogen met de bonusjagers misschien toch een beetje op z'n plaats. 'De financiële wereld is een zelforganiserend systeem', zegt Braeckman. 'Daar heb je als individu weinig impact op. Vergelijk het met een land waar de corruptie welig tiert. Daar kun je als individu nauwelijks iets aan veranderen. Je moet meedraaien omdat je anders geen kansen krijgt. Dat zouden de meesten onder ons dan ook zeker doen. Zo ontstaat er vanzelf normvervaging, zonder dat men zich daar goed van bewust is.'


DS, 29-10-2011 (Joël De Ceulaer)

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB