Tolerantie is niet meer neutraal


Nederland kent voor het eerst in zijn geschiedenis een meerderheidscultuur, die kan worden gekenschetst als liberaal, seculier en blank. Dat verklaart volgens James Kennedy, hoogleraar Nieuwste Geschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, waarom er minder verdraagzaamheid bestaat tegenover minderheidsgroepen.



U onderscheidt vormen van tolerantie. Kunt u dat toelichten?

De eerste vraag is: tolerant tegenover wie of wat? Tien jaar geleden scoorden Nederlanders hoog op tolerantie van afwijkend gedrag, lifestyle. Het accepteren van mensen met een andere etnische achtergrond zat op het Europese gemiddelde. Nederland scoorde samen met de Duitsers laag bij het tolereren van politiek extremisme.
Ik maak nog een onderscheid. Er is tolerantie als modus vivendi, als het dulden van meningen van andersdenkenden. Daarnaast is er tolerantie als ideologie, waarbij de dominante meerderheid gaat bepalen wat de inhoud van tolerantie is en degenen die niet meedoen als intolerant gelden en geen deel uitmaken van de gewenste tolerante gemeenschap.
In Nederland was traditioneel tolerantie een modus vivendi tussen minderheden, maar dat is veranderd.
Tot 1960 paste tolerantie in een verzuild model. Daarbinnen was het míjn verantwoordelijkheid als fatsoenlijk mens om anderen niet te kwetsen. Vanaf de jaren zestig kreeg juist de spreker een vrijbrief en moest de toehoorder tolerant zijn voor kwetsende uitspraken. Vrijheid en tolerantie worden dominante begrippen en bekrompenheid en intolerantie moeten het ontgelden. Tolerantie krijgt een militante vorm en wordt iets wat ánderen moeten leren.


Komen in die jaren tolerantie en godsdienstvrijheid al met elkaar in conflict?

Godsdienst krijgt een intolerante naam en moet bewijzen dat zij niet bekrompen, intolerant en rigide is. Dat minister Verdonk van moslims eist dat zij kritiek moeten leren incasseren, past bij dat patroon.
Er blijft dan wel tolerantie over: het bestaansrecht van religieuze groepen wordt niet aangetast.
Natuurlijk hoopte men in de politiek, dat de kerken en christelijke partijen allemaal zouden ontploffen. Maar de bescherming en de rechten van minderheden bleven overeind.
Er kwam een ideologische vorm van tolerantie op, zonder dat de bestaande modus vivendi helemaal verbroken werd. Dat geldt tot op de dag van vandaag. Ik denk dat er in Nederland een sterke traditie bestaat van respect voor minderheden, die niet zo gebruikelijk is in andere landen. Het is een levende traditie die wel zwaar onder vuur ligt. Er is voor het eerst een liberale, seculiere, blanke meerderheidscultuur.


Past de discussie over de Nederlandse identiteit in die ontwikkeling?

Ja, men ziet die discussie vaak als een reactie op het feit dat de nieuwe minderheden die identiteit zouden bedreigen. Maar de behoefte aan een sterke identiteit komt vooral voort uit het gegeven dat het voor de eerste keer in lange tijd überhaupt denkbaar is, dat er een meerderheid van Nederlanders achter een dergelijke identiteit, een gezamenlijke cultuur zou kunnen en willen schuilen. Door de verzuiling was dat eerder ondenkbaar.
Een effect van die liberale, seculiere, blanke meerderheid is dat de waarde van godsdienstvrijheid niet meteen wordt gezien. Hoewel die de laatste drie eeuwen als een kernbegrip gold van een vrije samenleving. Nu worden er vragen bij gesteld, zoals door de VVD, die artikel 1 van de grondwet boven alle andere artikelen wil stellen. Dat is een breuk met drie eeuwen vrijheidstraditie, want de hele moderne orde is op godsdienstvrijheid gebaseerd, op de vrijheid van minderheden om hun geweten te volgen zonder dwang van de staat.


Heeft u een verklaring voor die snelle omslag?

Kenmerkend voor Nederland is de dominante kijk op dingen, zoals vrijheid van onderwijs. Daarover bestond lang consensus zonder dat het model ooit echt uitgedaagd is. Dan ontstaat er een crisis, de angst voor de islam, 9/11, en worden problemen zichtbaar. Je krijgt een massale bekering waarin al die problemen die onbespreekbaar waren, centraal komen te staan en de consensus er niet meer toe lijkt te doen. Het patroon is: eerst niet ontvankelijk voor kritiek, een plotselinge crisis en dan ómgaan. In een land dat minder consensusgericht is, wordt dit debat vaak eerder gevoerd.


In 2000 schreef u: 'Gelukkig is de meerderheidscultuur heel tolerant.' Zou u dat nog zo opschrijven?

Ik kom uit de VS, waar meerderheden ontzettend dwingend kunnen zijn, the winner takes it all. Ik denk niet dat het in Nederland die vormen heeft aangenomen. Maar de tolerantie neemt af. Dat zie je aan het debat over de islam. Het is een verontrustende vorm van meerderheidsdenken, die zichzelf verlicht en bevrijd acht en zich opstelt tegenover een minderheid die dat niet zou zijn. Dat is in de eerste plaats slecht voor die minderheid. Het tweede probleem is dat er nauwelijks zelfreflectie plaatsvindt bij de meerderheid.


U vindt dat na de moord op Van Gogh Nederland de kluts kwijt is en in een identiteitscrisis verkeert.

De laatste jaren bestaat de neiging een nieuwe mono-identiteit op te bouwen. Een ongelukkige tendens, omdat mensen meerdere identiteiten hebben. Als je een robuuste definitie van Nederlanderschap wilt, is het in je eigen belang om die identiteit flexibel te maken, zodat andere identiteiten daar onderdeel van kunnen zijn. Het is prima meer aandacht te besteden aan identiteit, meer nadruk op goed burgerschap naar nationale snit, op Nederlandse geschiedenis. Maar dan wél op een brede, inclusieve manier die ook andere identiteiten als bouwsteen ziet.

Is er een breuk met de verzuilingsgedachte?

Ja, zelfs als je meer ruimte geeft voor verscheidenheid binnen die Nederlandse identiteit. Want die nieuwe identiteiten zullen nooit zo robuust en uitgebouwd zijn als tijdens de verzuiling. Wat het betekent om een moslim-Nederlander te zijn in 2010 zal nooit parallel lopen met wat het Nederlander-zijn voor een katholiek in 1950 inhield.
De omstandigheden zijn veranderd en die moslim zal meer onderdeel worden van de gedeelde samenleving dan destijds de katholiek. Ondanks zichtbare verschillen zoals het hoofddoekje. Naar mijn mening zou je hoofddoekjes en zelfs burka's moeten tolereren.
Maar in Nederland wordt deze levensstijl niet meer als onschuldig gezien, maar als een bedreiging. Daaruit blijkt dat tolerantie de publieke orde als uitgangspunt neemt.
Als tolerantie de orde dient door conflicten te vermijden en afwijkende meningen te dulden, dan ben je wel tolerant. Maar zodra Nederlanders ervan overtuigd zijn dat afwijkend gedrag een bedreiging kan vormen voor de openbare orde, is het gedaan met het tolereren. Tolerantie is hier geen onveranderlijke ethische norm. En als ze de sociale cohesie en vreedzame openbare orde niet langer bevordert, dan heeft ze nauwelijks bestaansrecht meer.


Dit is een bekort interview uit Bart Top: Religie & verdraagzaamheid, 10 gesprekken over tolerantie in een extreme tijd, ISBN 9025955363, 14,90 euro. Het boek verschijnt volgende week.

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB