'Er wordt niet gedebatteerd, maar gescholden'

Tom Lanoye, Schermutseling, Antwerpen: Prometheus, 2007.


Tom Lanoye gaat met de essaybundel Schermutseling in op de grote vraag van deze tijd: wie zijn we en hoe gaan we om met de ander? Om preciezer te zijn: hoe gaan we om met de moslim in onze straat en de moslim in Irak? 'Het is vandaag prettig politiek incorrect om kanttekeningen te plaatsen bij de dogma's van nieuw rechts.'


Op de Dag van de Polemiek die De Standaard op de Boekenbeurs organiseert, treedt Tom Naegels in debat met Tom Lanoye over diens jongste essaybundel Schermutseling. Daarin reist Lanoye al schrijvend de wereld rond, van Nederland via Zuid-Afrika, het Vaticaan, Amerika, Turkije en Afghanistan terug naar Antwerpen, om de nieuwe redelijkheid van rechts aan zijn kritische rede te toetsen. Dat doet hij met al zijn retorische kracht, polemiserend, provocerend, vaak lachend, soms virtuoos scheldend en spottend, maar altijd met kennis van feiten en gesteund op een stevig beargumenteerde logica. En met de vraag om repliek. Veel meer repliek en debat dan naar zijn smaak nu het geval is in de Vlaamse letteren.

'Essayistiek is een wat on-Vlaams genre. Veel Nederlandse auteurs publiceren naast hun regulier werk essays. In Vlaanderen gebeurt dat veel te weinig, en dat is jammer. Laat me dus maar meteen mijn opponent op de dag van de polemiek, Tom Naegels, oproepen om zijn columns te bundelen. Naegels is een van de beste jongere columnisten, maar hij weigert hardnekkig zijn stukken te bewerken tot een essaybundel. Terwijl een auteur dat bijna zou moeten.'


Moet de Vlaamse auteur meer zijn stem laten horen in het maatschappelijk debat?

'Een schrijver moet niets, behalve goed schrijven volgens zijn eigen temperament. Het ligt nu eenmaal in mijn temperament dat ik het niet kan laten om me te moeien met maatschappelijke discussies. Dit is trouwens voor een schrijver als ik een heerlijke tijd. We worden met zoveel brandende vragen geconfronteerd dat ik niet om onderwerpen verlegen zit.'

'De rode draad in Schermutseling is de identiteitsvraag, waar door de globalisering de hele wereld mee kampt. Vijftien jaar geleden was identiteit een puur individualistisch probleem. Kan ik als homo voldoende mijn rechten laten gelden? Romans en toneel handelden over echtelijke conflicten, over dood, incest, kortom, over de oorlog binnen het kerngezin. Vandaag is er in het Midden-Oosten een echte koloniale oorlog bezig, waar we zelfs troepen voor leveren, mondiaal is er een nieuw soort internationale guerrilla, en lijkt de identiteitsvraag al dan niet terecht te gaan om conflicten tussen beschavingen. De tijdgeest dicteert dus bijna dat schrijvers zich meer gaan bezighouden met die grotere realiteit. Ik zie met plezier jongere honden, zoals Jan Goossens, David Van Reybrouck, Geert Buelens, Tom Naegels, Erwin Mortier, Christophe Vekeman en anderen zonder gêne politieke standpunten innemen in het publieke debat. Ook de oudere generatie, met Geert Van Istendael en Benno Barnard, laat zich niet onbetuigd in de discussie over de belgitude en de Vlaamse identiteit.'


Maar het zouden er meer mogen zijn?

'Er zouden er nog hun stem mogen laten horen, die dat kunnen. De toon zou best polemischer mogen zijn, bloemrijker ook, zwelgend in taal, met humor, en niet alleen droog academisch. Retoriek is de sleutel tot mijn werk, waarbij gesproken en geschreven taal in elkaar overlopen. Zoals in de politiek.'


Had u het gevoel dat u eens op een rij moest zetten waar u zelf voor stond, maatschappelijk en ideologisch?

'Schermutseling rondt inderdaad een periode af. Tegelijk kwam De Monstertrilogie in één band uit. Beide horen voor mij samen. Misschien heeft het er ook mee te maken dat ik komende zomer vijftig word. Ik kom binnenkort met een ander soort columns, geen beschouwende stukken maar verhalende anekdotes of herinneringen aan personen, columns die een groter geheel suggereren in plaats van het te benoemen.'


Wat benoemde u in 'Schermutseling' dan wél?

'Merkwaardig veel stukken gaan over Nederland. Ook voor mij was Nederland het gidsland, het land van de nuchterheid. Die nuchterheid is momenteel compleet zoek en dat was schrikken. Het fenomeen Fortuyn, de quasi heiligverklaring van Theo Van Gogh, het gemak waarmee iemand als Hirsi Ali verkondigt dat een moslim geen democraat kan zijn, ik kon dat niet louter relativeren. Ik wil kritisch blijven. Ik wilde terugredeneren, tegen iedereen. Het is vandaag prettig politiek incorrect om kanttekeningen te plaatsen bij de dogma's van nieuw rechts.'

'Het probleem vandaag is dat er zelden geredeneerd of gedebatteerd wordt. Er wordt alleen nog gescholden. Op zich is er niets mis met een stevige scheldpartij, maar er moeten wel argumenten bij te pas komen. Die vind ik bij Paul Scheffer, hoewel ik ook grote meningsverschillen met hem heb, zeker als hij het over België en Antwerpen heeft. Maar bij zoveel andere Nederlandse opiniemakers mis ik de argumenten. Ze aanroepen wel de verlichting, maar ik zou ze graag wat meer de verlichting zien bedrijven. Redeneren, argumenteren, weerspreken.'

'Ik heb Theo Van Gogh een tiental keer ontmoet. De eerste keer dat hij in een discussie “geitenneuker, zei, lag ik onder tafel van het lachen. Maar wanneer je honderd keer “geitenneuker, herhaalt, bedrijf je én slechte humor én platte propaganda, die het debat juist doden. Daar heb ik, als iemand die voor honderd procent gelooft in de vrije mening, problemen mee. Want onder het mom van vrijheid ontstaat snel ongelijkheid: niet iedereen kan zich in dezelfde media, met dezelfde verbaliteit en dezelfde platheid verdedigen tegen wat je maatschappelijk pesten kan noemen. Op de werkvloer is dat, bij herhaling, strafbaar. Waarom niet in de publieke ruimte? Dat was juist de essentie van het arrest tegen het Vlaams Belang. Onder de noemer van rationaliteit worden op een irrationele manier te veel principes en vrijheden op de tocht gezet. Hirsi Ali voert, wat zij heeft genoemd, 'een liberale jihad'. Waarom een jihad? Schieten de gewone liberale principes tekort, misschien? Zijn ze nog wel liberaal, als je er een heilige oorlog van maakt?'


U kunt Van Gogh en Hirsi Ali toch niet kwalijk nemen dat ze de islam bekritiseren?

'De kritiek is al lang doorgeschoten naar blinde, redeloze fobie. Ik ben zelf een ketter. Ik zal nooit op een confessionele partij stemmen. Maar ik vind wel dat West-Europa het gewoon heel moeilijk heeft met religie. Toevallig zijn de meeste migranten niet alleen arm, maar ook heel religieus.'

'Wat me stoort in veel islamkritiek, zijn de twee maten en twee gewichten. Rita Verdonck krijgt geen hand van een imam? Groot schandaal! Een Turkse generaal weigert de hand van de vrouw van een democratisch verkozen president, omdat het mens een hoofddoek draagt? Groot begrip! Gek hoor. De islamreeks van Jan Leyers is schitterend, maar in een interview zegt Leyers dat een moslimpartij nooit moderniserend kan zijn. Wil dat dan zeggen dat priester Daens, op een moment dat de katholieke kerk de samenleving in haar greep had, niet bevrijdend kon zijn voor de arbeiders, én voor Vlamingen? Dat mensen als Martin Luther King, Desmond Tutu of Gandhi geen bevrijdingsbeweging konden starten vanuit de godsdienst?'

'Waarom zou de AKP in Turkije geen vorm van moderniteit kunnen nastreven, gezien het aderverkalkte generaalsregime in Ankara? Ieder redelijk mens ziet toch het verschil tussen de AKP en de Taliban? Diezelfde redelijke mensen pleiten er toch voor dat het leger zou optreden tegen een democratisch verkozen regering omdat het seculiere karakter van de staat in gevaar zou zijn. Moet het Belgische leger dan ook in staat van paraatheid gebracht worden omdat een christen-democraat premier dreigt te worden? Islamkritiek mag, moet zelfs. Maar vandaag wordt elke Vlaamse moslim aangesproken op genitale verminking in Sudan, op de terechtstelling van homo's in Iran of op de moord door een gestoorde fanaticus op Theo Van Gogh. Alsof elke christen zich keer op keer zou moeten verantwoorden voor de Ku-Klux-Klan of religieuze gaybashing in de VS. Dat is geen kritiek meer. Dat is fobie.'


Hanteert u niet zelf twee maten en twee gewichten? U haalt stevig uit naar de katholieke leer, maar tegelijk verdedigt u het recht van moslimmeisjes om een hoofddoek te dragen?

'Ik trek even hard van leer tegen de boerka, de Taliban, moslimfascisten.'


Maar waarom die hoofdstukken over de katholieke obsessie voor het lijden?

'Omdat op het moment dat mijn moeder stervende is en haar katholieke dokter ermee instemt haar vredig te laten inslapen, er in Amerika katholieke fundamentalisten met de steun van Bush alles willen doen om de breindode Terri Schiavo in leven te houden. Ondertussen voeren de kardinalen in het Vaticaan een wansmakelijk spektakel op met de stervende paus. Ik ben katholiek opgevoed. Het lijkt me normaal dat ik het meest van leer trek tegen wat ik het beste ken.'

'Het verschil met de islamofoben is dat ik vanuit mijn kritiek op het Vaticaan niet zal besluiten dat er geen democratische christenen zijn. Of dat een christen nooit kan functioneren binnen de democratie.'


De Nederlandse essayist Bas Heijne pleit in zijn boek 'Onredelijkheid' voor meer begrip voor de irrationele, maar volgens hem legitieme behoefte aan identiteit. Een religieuze en een nationalistische identiteit.

'Totdat iemand het als onderdeel van zijn identiteit beschouwt om mensen met een andere identiteit te willen uitwissen. Wat doe je dan? Er is geen enkele ideologie of religie die niet zegt dat wie niet met ons is, tegen ons is. Vandaar mijn geloof in de democratie die via parlement en rechtbanken het evenwicht weet te bewaren tussen de rechten van individuen en groepen.'

'Begrijp me niet verkeerd. Onredelijkheid is een sleutelboekje voor onze tijd. De identiteitsvraag ís belangrijk en onontkoombaar, maar veel complexer dan wat nationalisten en extreemreligieuzen ervan maken. Ik noem mij al jaren tegelijk een Vlaams auteur, een Belg, een Nederlandstalige kunstenaar, een Europeaan, een homo, enzovoort. Urbi et orbi, stad én wereld.'

'Niet toevallig eindigt Schermutseling in Antwerpen, nadat ik al schrijvend de hele wereld ben rondgereisd. Think global, act local. Maar mijn besef van verankering sluit niet uit dat ik besef dat identiteiten veranderen. Door het verloop van de tijd, maar ook door de komst van andere mensen. Ik heb begrip voor mensen die vinden dat hun wereld te snel verandert. Maar veranderingen willen tegenhouden, is gevaarlijk en bij voorbaat hopeloos.'


Hoe gaat het eigenlijk met uw stad?

'Ik ben gematigd positief. Patrick Janssens heeft de verkiezingen gewonnen door van zichzelf een figuur te maken via wie heel veel Antwerpenaren duidelijk konden zeggen: wij willen het Vlaams Belang niet. De uitslag heeft rust gebracht. De stad wordt beter geleid. Maar ik vind het beleid nog te zeer gericht op de werf van de eeuw, die alleen uit stenen, wegen en gebouwen bestaat. Wat ik mis, is een sociale werf van de eeuw - een term van Tom Naegels. Een groots plan om de ongelijkheid weg te werken en alle mensen ongeacht hun herkomst toegang te geven tot werk. Om van Antwerpen echt een stad van de toekomst en van iedereen te maken.'

'Ik weet wel dat het stadsbestuur aan meer diversiteit werkt, maar het communiceert daar niet over. Dat is de schaamte van links, zoals Joost Zwagerman terecht analyseert. Links weet dat het grote publiek niet warmloopt voor een echt diversiteitsbeleid, dus zwijgt men erover. Links is minstens verbaal gecapituleerd voor rechts.'


Is links in crisis? Zo ja, welke tips hebt u voor Caroline Gennez?

'Opnieuw communiceren over een groot, links project. Niet langer toegeven aan die schaamte en angst jegens rechts. Trouwens, ik ben het maar deels met Zwagerman eens. Ik vind bijvoorbeeld niet dat links zo verantwoordelijk is voor het multiculturele drama. Dat is de omgekeerde wereld, het is rechts dat de gastarbeiders naar hier heeft gehaald, omdat het goed was voor de economie, zonder ook maar de minste aandacht te hebben voor hun inburgering. Links heeft op zijn minst geprobeerd met allerlei sociale maatregelen aan integratie te werken. Wie was jarenlang tegen het aanbieden van gratis taalcursussen? Wie gooit steeds meer grenzen open voor producten, diensten en kapitalen, en waarschuwt tegelijk dat “open grenzen, onhaalbaar zijn, zodra arme mensen in het vizier komen? Welk systeem verwekt die mensenstromen? Je hoeft geen communist te zijn om ook de contradicties en de leugens van het kapitalisme in te zien.'


Bespeur ik in 'Schermutseling' een zweem van pessimisme?

'Je drukt het nog heel voorzichtig uit. De maatschappelijke ommezwaai naar het monoculturele drama is ingezet. Achter de eis om neutraliteit zie ik steeds meer een dwang tot zuiverheid. Europa moet zich eens afvragen of er, ondanks al onze verworvenheden op het vlak van kunst, filosofie en nog zoveel andere zaken, geen genocidale onderstroom bestaat in onze geschiedenis. En of de Holocaust een complete uitzondering is, dan wel een triest en uniek hoogtepunt van wat altijd bestaan heeft. Zie het gemak waarmee Srebrenica is gebeurd, als antwoord op de eeuwenoude vermenging van culturen in de Balkan. Maar zie ook de snelheid waarmee we Srebrenica alweer vergeten zijn. Ook dat is Europa. Dan hoor ik Wilders in het parlement verkondigen dat Nederland gede-islamiseerd moet worden. Laatst pleitte hij voor een gevangenis naar Guantánamo-model op Nederlandse bodem, waar mensen die nog maar verdacht worden van moslimterrorisme of van sympathie ervoor, kunnen worden opgesloten.'

'Er woeden momenteel minstens vier grote conflicten door elkaar; Israël-Palestina, de koloniale oorlogen in Irak en Afghanistan, de oorlog tegen het terrorisme en verschillende bloedige, interne ontvoogdingsstrijden in Pakistan, Saudi-Arabië en Koerdistan, en dan vergeet ik Tsjetsjenië nog. Extremisten en opportunisten aan beide kanten proberen de geopolitieke lijnen te hertekenen voor de komende eeuw. De fall-out is voelbaar tot in onze steden. Hoeveel heb je nodig om niet beschaafd pessimistisch te zijn?'


DSL, 02-11-2007

__________________
"Never argue with an idiot, they'll just bring you
down to their level and beat you with experience." (c)TB