Thomas Piketty en Michael Sandel over het dilemma van links: het identiteitsdebat aangaan of ‘bread and butter’-issues aansnijden?

Thomas Picketty - Michael Sandel, Gelijkheid. Wat het is en waarom het ertoe doet. Ten Have, 160 blz.


Thomas Piketty en Michael Sandel behoren tot de meest invloedrijke academici op links. Maar ook zij breken zich het hoofd over het linkse antwoord op nationalistisch-rechts.


Op 20 mei 2024 gingen econoom Thomas Piketty en filosoof Michael Sandel met elkaar in debat aan de Paris School of Economics. Geen kleine affiche, want Sandel en Piketty behoren tot de belangrijkste inspiratiebronnen aan linkerzijde. Met Kapitaal in de 21ste eeuw zette de Fransman Piketty in 2014 economische ongelijkheid weer op de politieke agenda. Sandel, hoogleraar aan Harvard, maakte duidelijk hoe economische ongelijkheid gepaard gaat met een perverse omkering van het klassieke meritocratische ideaal. Dat wordt steeds meer op zijn kop gezet, waarbij al wie niet succesvol is het vast aan zichzelf te danken moet hebben. In plaats van opulente rijkdom te problematiseren, wordt het veronderstelde profitariaat aangeklaagd van de niet-actieven, de werklozen, migranten. De tirannie van verdienste, noemde Sandel dat in 2020.

Het gesprek dat de twee denkers in Parijs hadden, is nu in het Nederlands uitgegeven onder de titel Gelijkheid. Wat het is en waarom het ertoe doet. Verwacht geen laagdrempelige instap. Sandel en Piketty hebben elkaar gelezen en ze verwachten dezelfde voorkennis van hun publiek. Een voorwoord van publicist Tim ’S Jongers en nawoord van econoom Irene van Staveren geven wat meer context, maar dat blijft een surrogaat voor de eerder vermelde sleutelwerken van Piketty en Sandel.


Heilloze derde weg

Wat het tweegesprek interessant maakt, is dat beide professoren beseffen dat hun academische populariteit op dit moment omgekeerd evenredig is met hun politieke impact. Ook zonder de herverkiezing van Trump was het in mei al duidelijk dat links niet bepaald de wind in de zeilen heeft. In heel het Westen zijn het de rechts-nationalistische provocateurs die furore maken. En dat hebben socialisten en progressieven volledig aan zichzelf te denken, meent zowel Piketty als Sandel. “Ze moeten eindelijk tot het besef komen dat de reden dat gewone mensen internationalisme en globalisering zijn gaan haten, besloten zit in de manier waarop deze partijen daar zelf vorm aan hebben gegeven.”

Piketty en Sandel toonden eerder al aan hoe Democraten in de VS en sociaaldemocraten in Europa zich de voorbije decennia steeds meer op hogeropgeleiden zijn gaan richten. Ze gingen kapitalisme, meritocratie en globalisering omarmen zolang de scherpe kantjes er maar werden afgevijld. Die ‘derde weg’ bleek naïef en zadelt links nog steeds op met een geloofwaardigheidsprobleem, menen de heren.

Zij zien het gevecht bergop langs andere wegen lopen. Voor Piketty moet links veel scherper zijn voor het kapitalisme en verder raken dan de leuze dat betere internationale regulering de globalisering moet temmen. “En wat doen ze als die internationale verdragen er niet komen? Niets. Dan doen ze niets.”


Dilemma

In plaats van te wachten op een wereldregering – en dus op Godot – moeten linkse partijen in de eigen nationale parlementen een gelijklopende agenda uitdragen van radicalere herverdeling, democratischer onderwijs en veel strengere handelsvoorwaarden, ook ecologisch. Hoe meer landen die agenda uitdragen, hoe meer die internationale regulering dichterbij komt. Zo niet, lijkt het alsof enkel rechts, met een anti-immigratiediscours, een antwoord biedt op de sociale ontwrichting.

Sandel van zijn kant waarschuwt voor een te enge, ‘economische’ focus. “Het is een politieke vergissing wanneer progressieven en sociaaldemocraten voor progressieve belastingheffing pleiten, maar de morele basis van gemeenschappelijkheid, gemeenschap en identiteit links laten liggen.” Sandel wil het patriottisme niet aan rechts laten – “bedrijven die uitwijken naar belastingparadijzen zijn niet patriottisch”.

En zo verpersoonlijken Sandel en Piketty het dilemma dat veel politieke hoofdkwartieren ter linkerzijde bezighoudt. Moet links het identiteitsdebat aangaan met rechts of de discussie net verleggen naar meer bread and butter-issues? Piketty zit op het tweede spoor. “Ik denk dat het veeleer deze kwesties zijn, die van verdwijnende banen, handel, concurrentie, vervoer en huisvesting, en niet zozeer kwesties als identiteit, die mensen het gevoel geven dat ze in de steek zijn gelaten door zowel centrumrechts als centrumlinks.”

Finaal vinden de heren elkaar in de opdracht voor links om rechts actiever te ontmaskeren als de echte ‘elitaire globalisten’ die knielen voor de miljonairs en multinationals ten koste van de burgers in noord en zuid. Maar om dat geloofwaardig te doen, moet links natuurlijk wel zelf stoppen met knielen.


DS, 01-02-2025 (Jan-Frederik Abbeloos)

Filosoof Michael Sandel: ‘Succesvolle mensen doen alsof achterblijvers hun lot aan zichzelf te wijten hebben’


De academische ‘rocksterren’ Michael Sandel en Thomas Piketty trekken samen ten strijde tegen de armoedekloof in hun nieuwe boek Gelijkheid. Michael Sandel legt uit wat hen drijft.


De kloof tussen rijk en arm is langzamerhand verworden tot een gapend gat. In Europa strijkt de rijkste tien procent van de bevolking meer dan een derde van al het inkomen op en bezit meer dan vijftig procent van het totale vermogen. Ook in Nederland bezit de rijkste tien procent de helft van het Nederlandse vermogen. In de Verenigde Staten zijn de verschillen zelfs nog groter.

De Franse econoom Thomas Piketty (1971) zette die toenemende economische ongelijkheid al in 2013 op de agenda. Zijn vuistdikke boek Kapitaal in de 21ste eeuw werd een wereldwijde bestseller en katapulteerde hem tot ‘rockster-econoom’.

De Amerikaanse politiek filosoof Michael Sandel (1953) hekelt de morele schade die ongelijkheid veroorzaakt. De Harvard-hoogleraar geniet een vergelijkbare populariteit. Met zijn online colleges en boeken trekt de ‘rockster-filosoof’ een miljoenenpubliek.

Het verderf dat ongelijkheid zaait

In Gelijkheid slaan ze de handen ineen. Het boek dat deze maand in veertien talen verschijnt, is een uitgewerkte dialoog tussen de twee intellectuelen aan de Paris School of Economics. Ze integreren inzichten uit eerder werk tot een alomvattend betoog over het verderf dat ongelijkheid zaait.
Piketty (links) in gesprek met Sandel.

“Als we de kloof tussen arm en rijk niet verkleinen, zal de woede die grote groepen mensen voelen alleen maar toenemen en de samenleving verder splijten”, zegt Sandel tijdens een Zoom-gesprek vanuit zijn werkkamer in Brookline, Massachusetts.

Een echte rockster is hij natuurlijk niet. De vriendelijke, bescheiden Harvard-intellectueel is gestoken in een donkerblauwe gebreide trui, op de achtergrond prijkt een goedgevulde eikenhouten boekenkast.

Piketty is optimistisch. Hij zegt: de ongelijkheid groeit wereldwijd, maar op de lange termijn bewegen we naar meer gelijkheid. Kijkend naar Trumps plannen en “zijn” techmiljardairs, lijkt de weg naar meer gelijkheid nog lang.

Deelt u zijn optimisme?

“Ik zou willen dat ik het deelde. Maar kijk naar Elon Musk, die investeerde een kwart miljard dollar in Trumps campagne! En die donatie staat nog los van zijn invloed als eigenaar van platform X. Trump claimt een populist te zijn, maar hij is een plutocratisch populist; de rijksten hebben alle macht in handen. Techmiljardairs en rechts-radicale wereldleiders waren eregasten bij zijn inauguratie.

“Het laat zien hoe de politiek veranderd is en hoe groot de rol is die geld speelt. Zo bezien is het moeilijk om optimistisch te zijn over gelijkheid. Daarbovenop zijn ook sociale erkenning en respect ongelijk verdeeld.”

Wat bedoelt u daarmee?

“Het begínt met economische ongelijkheid. Maar onze kijk op succes heeft die kloof verdiept. Het adagium ‘You can make it if you try’ heeft geleid tot een samenleving van ‘winnaars’ en ‘verliezers’. Mensen die het zogenaamd gemaakt hebben, met topbanen, menen dat ze hun succes zelf verdiend hebben. Achterblijvers hebben hun lot aan zichzelf te wijten. Hadden ze maar beter hun best moeten doen en ook naar de universiteit moeten gaan.

“Het voegt schuld toe aan economische ongelijkheid. Veel gewone werkende mensen zonder universiteitsdiploma hebben het gevoel dat de culturele elite op hen neerkijkt en geen waarde hecht aan het werk dat ze doen. De economische kloof is verdiept tot een culturele kloof. Economische ongelijkheid leidt tot een gevoel van onrechtvaardigheid. Gebrek aan erkenning en respect leidt tot een diepere krenking, zelfs tot woede.”

Maar hoe zorg je voor meer erkenning en waardering voor lager opgeleiden, anders dan met geld?

“Meer betalen is een belangrijke eerste stap. Er is een verband, zeker in markteconomieën als de onze, tussen inkomen en respect. We zijn gaan denken dat inkomen een maatstaf is voor de bijdrage die mensen leveren aan de economie en de publieke zaak.

“Dat is een misvatting. Dan zou een hedgefondsmanager die vijfduizend keer zoveel verdient als een leraar, ook vijfduizend keer zoveel maatschappelijke waarde hebben. Dat is natuurlijk niet zo. De markt kan niet de waarde van werk bepalen.

“Tijdens de coronapandemie zagen we opeens hoe afhankelijk we zijn van vuilnisophalers, supermarktmedewerkers en zorgmedewerkers. We applaudisseerden zelfs voor ze. Toen hadden we een breder publiek debat kunnen voeren over hoe we hun salaris én erkenning beter in lijn brengen met de bijdrage die ze leveren. Die kans hebben we niet gegrepen.

“Behalve een goed salaris en sociale erkenning willen mensen ook een stem hebben. Grote groepen voelen zich nu niet gehoord door hun overheden.

“Dat is begonnen met Clinton, Obama, Blair en Schröder, de tijd van neoliberale globalisering in de jaren 90. Zij zagen globalisering als een soort natuurfenomeen en verkondigden: ‘dit is hoe onze nieuwe economie werkt’, zonder democratisch debat. Ondertussen profiteerde alleen de hoogopgeleide bovenste tien procent. Dat verklaart de populistische negatieve reactie tegen de elite die we nu zien.”

Mensen hebben toch al een stem in onze parlementaire democratie?

“Dat is maar hoe je het bekijkt. In Europa bijvoorbeeld heeft ruim tweederde van de bevolking geen universitaire opleiding. Toch is maar tussen de vijf en tien procent van de parlementsleden niet hoogopgeleid. Dat moet veranderen.

“Daarnaast moeten we experimenteren met vormen van grassroots democracy zoals een burgerberaad, bijvoorbeeld in de aanpak van klimaatverandering en de omwenteling naar een groene economie. Mensen moeten daarover kunnen meepraten.”

Progressieve belastingheffing en salarisplafonds, waar Piketty voor pleit, moeten samengaan met versterking van het gemeenschapsgevoel, zegt u. Hoe bereik je dat?

“Het gat tussen arm en rijk zorgt ook voor sociale segregatie. Dat noemt ik de ‘skyboxificatie’ van de samenleving. De rijken hebben een aparte entree en eigen skybox, ver weg van de ‘gewone’ mens. We leiden gescheiden levens, sturen onze kinderen naar aparte scholen, we werken, winkelen en wonen op andere plekken.

“Dat is niet goed voor de democratie. We moeten meer publieke ruimten creëren waar mensen uit verschillende sociale lagen samenkomen. Denk aan publieke parken, publieke zwembaden, openbaar vervoer, openbare scholen en bibliotheken.”

Maar we hebben al bibliotheken, parken, recreatieplekken en stadions. Toch ontmoeten we de andere klasse niet.

“Jullie doen het beter in Nederland. Hier in Amerika kopen rijken zich uit, zelfs uit de publieke plekken die je noemt. En ook publieke scholen hebben niet meer de functie van klassenmenging die ze zouden moeten hebben. Die financieren we met lokale eigendomsbelastingen. Zo versterken we de ongelijkheid en klasse-segregatie.

“De VS zijn extreem geprivatiseerd. Kijk naar de afschuwelijke bosbranden in Los Angeles. Terwijl de Californische brandweer er alles aan doet om deze verwoestende branden te bestrijden, zijn er rijke Amerikanen die – midden in deze gemeenschappelijke crisis – voor duizenden dollars zelf een brandweerbestrijdingsbedrijf inhuren om hun eigen huis of bedrijf te beschermen. Het laat zien hoe extreme privatisering de onderlinge verbondenheid en verantwoordelijkheid aantast.”

De Nederlandse regering bezuinigt op onderwijs en wetenschap. Is dat een probleem met het oog op gelijkheid?

“Absoluut. En een voorspelbaar probleem bovendien. De woede van mensen zonder universiteitsdiploma zal toenemen en zich ook richten tegen onderwijs en wetenschap. Trump jaagt dit mede aan. Hij wil de ‘bastions van de elite’ met hun ‘woke-ideologie’ aanpakken en meer belasting op donaties heffen.

“Het hoger onderwijs zal een parallelle crisis doormaken als de democratie, tenzij we een nieuwe politiek van de ‘common good’ weten te ontwikkelen. Hoger onderwijs krijgt alleen publieke steun als het de publieke zaak dient en niet als sorteerteermachine fungeert die de carrières van elites bevordert.”

Zegt een hoogleraar van Harvard…

(Lacht). ”Ik ben ook kritisch op mijn eigen universiteit. Harvard geeft – net als andere Amerikaanse elite-universiteiten – voorrang aan kinderen van ouders die daar zelf gestudeerd hebben en vaak veel geld doneren. Los daarvan hebben kinderen van rijke ouders sowieso veel meer kans om aangenomen te worden aan zo’n universiteit.”

Wat helpt daartegen?

“Selectie van kandidaten door loting bijvoorbeeld. Dat vergroot de sociaaleconomische diversiteit. Maar belangrijker: het doorbreekt de obsessie met winnen en verliezen die het huidige overspannen toelatingssysteem juist aanmoedigt.”


Trouw, 27-01-2025 (Inge Mutsaers)