Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman (1934-2024) bewees dat de mens geen rationeel wezen is


De Israëlisch-Amerikaanse Daniel Kahneman, die woensdag gestorven is, heeft de illusie doorgeprikt dat mensen rationeel handelen. Voor zijn inzichten in wat mensen motiveert bij hun keuzes, kreeg de psycholoog in 2002 de Nobelprijs Economie. Hij werd negentig.


Stel, een broodrooster kost in de winkel op de hoek 45 euro, en in de winkel 5 kilometer verderop 20 euro, wat doe je? En stel, een televisie kost in de winkel op de hoek 1.075 euro en vijf kilometer verderop 1.050 euro, wat doe je? En als u niet hetzelfde antwoord geeft op beide vragen, hoe verklaart u dan voor uzelf dat u voor de ene 25 euro moeite wilt doen en voor de andere niet?

Als consumenten afwegen wat ze kunnen besparen met wat extra tijd en moeite, is het niet per se de absolute besparing die de doorslag geeft, maar wel het percentage dat ze besparen op de totale prijs. Dat is het soort inzicht waar de woensdag overleden Daniel Kahneman (1934-2004) een patent op had. Het is maar één voorbeeld van hoe consumenten niet per se de rationele beslissers zijn waar ze zichzelf graag voor houden – en waar economen hen lang voor aangezien hebben.

Eind jaren zestig begon Kahneman samen met zijn collega-psycholoog Amos Tversky (1937-1996) aan een reeks experimenten die aantoonden hoe menselijke denkwerk door ondoordachte shortcuts bepaald wordt. Hun eerste gezamenlijke paper introduceerde het idee van ‘anchoring’ (‘verankering’), het mechanisme waarbij je hersenen zich enten op wat voorhanden is.


Rad van fortuin

Voor een van hun experimenten lieten ze studenten draaien aan een rad van fortuin. Ze vroegen hun proefpersonen om het getal op te schrijven waarbij het rad (dat gemanipuleerd was, zodat het alleen kon stoppen bij de nummers 10 en 65) stopte. Nadien vroegen de onderzoekers aan de student of die het percentage van Afrikaanse landen in de VN hoger of lager inschatte dan het cijfer dat het rad aanwees. Wat bleek? De studenten die van het rad een 65 kregen, schatten het percentage Afrikaanse landen gemiddeld op 45 procent. De studenten die van het rad een 10 kregen, schatten het percentage Afrikaanse landen gemiddeld op 25 procent. Kortom: de onderzoekers legden bloot hoe de schatting van de studenten ernstig beïnvloed werd door het getal dat ze eerder moesten opschrijven.

Door hun fascinatie voor de voorgeprogrammeerde valkuilen in het menselijke denken groeiden Kahneman en Tversky uit tot grondleggers van de gedragseconomie. In 1977 ontmoette Kahneman de jonge Zweedse econoom Richard Thaler, die volgens Kahneman “al een hoop dingen wist die niet in het orthodoxe economische kader pasten”. “Wij hebben hem het theoretische kader gegeven om zijn ideeën in te passen.”


Vriendschap

Kahneman werd op 5 maart 1934 geboren in Tel Aviv, waar zijn moeder op bezoek was bij familie. Zijn ouders waren Litouwse joden die in de jaren 1920 naar Frankrijk waren uitgeweken. Hij groeide op in Parijs, en moest onderduiken toen de nazi’s daar binnenvielen. In 1944, na de dood van zijn vader door gebrek aan medicijnen voor suikerziekte, verhuisde hij met zijn moeder naar Tel Aviv, net voor de staat Israël er werd uitgeroepen. In Israël was hij best gelukkig, zo schrijft hij zelf in zijn biografie op de site van de Nobelprijs, onder meer omdat hij een jaar moest overdoen en “niet meer de kleinste van de groep was”.

Zijn eerste werkervaringen als psycholoog deed Kahneman op tijdens zijn verplichte militaire dienst. Hij hielp het leger een systeem op te zetten om de juiste man op de juiste plaats te krijgen. Wat psychologie kan bijdragen aan problemen in de echte wereld, was ook het onderwerp van het seminarie waarvoor hij zijn jongere collega Amos Tversky als gastspreker uitnodigde aan de Hebrew University van Jeruzalem. Het werd een moment dat zijn leven veranderde. De vriendschap tussen Kahneman en Tversky is zo iconisch dat Michael Lewis auteur, bekend van The big short, er een boek over schreef, The undoing project.

Hoe diep en voedend de vriendschap tussen Kahneman en Tversky was, schemert ook door in het boek dat Kahneman wijdde aan hun verzamelde psychologische inzichten. Thinking, fast and slow, dat als Ons feilbare denken ook in het Nederlandse taalgebied een hit werd, is een confronterend boek. Voorbeeld na voorbeeld voel je je betrapt – schuldig aan alle mogelijke cognitieve illusies.


Dood beest

Met domheid hebben die denkfouten weinig van doen. Het is, zo legt Kahneman uit, nu eenmaal hoe we in elkaar zitten. Het leven is te ingewikkeld om je niet op een hoop automatismen te verlaten. ‘Systeem 1’ noemt Kahneman dat snelle ‘denken’. Zonder nadenken zie je dat iemand boos is, lokaliseer je een scherp geluid of trek je een vies gezicht als een peuter met een dood beest komt aandragen. Van logica en statistiek begrijpt Systeem 1 weinig tot niets.

‘Systeem 2’ daarentegen bestaat uit bewuste processen. Denk aan: je concentreren op wat de spreker zegt in een lawaaierige vergadering, een som maken, inschatten of je een vuile grap kunt maken in een sociale situatie, dan wel of je alle aanwezigen beter netjes een hand geeft en ‘aangename kennismaking’ zegt. Hoewel we denken dat we vooral Systeem 2 gebruiken om ons leven te leiden, is Systeem 1 “de held van het verhaal”, schrijft Kahneman.

In 2022 kreeg Kahneman, als psycholoog, de Nobelprijs Economie voor zijn werk, omdat hij de economisch wereld had verrijkt met “inzichten uit de cognitieve psychologie over intrinsieke menselijke motivatie”. Kahneman nam de prijs in ontvangst met een saluut aan Tversky, die in 1996 overleed. “Als hij nog had geleefd, zouden we deze prijs samen gekregen hebben. Er hangt een schaduw over de vreugde die ik voel.”

De laatste vier jaar van zijn leven deelde Kahneman zijn leven met Barbara Tversky, de weduwe van Amos Tversky.


Blog DS, 28-03-2024 (Eva Berghmans)