Psycholoog Paul Bloom pleit in ‘Tegen empathie’ voor minder gevoel en meer ratio

Paul Bloom, Tegen empathie. Een pleidooi voor rationele compassie. Ten Have, 336 blz.


Is inlevingsvermogen een goede eigenschap of maakt het blind? Psycholoog Paul Bloom pleit voor minder gevoelens en meer redelijke overwegingen.


Bereid je voor op de scheve blikken als je Tegen empathie leest in een koffiebar of op een bankje in het park. Sommige mensen zullen je aankijken alsof je net hebt gezegd dat ademen slecht is. Wat kan er nu mis zijn met empathie? Alsof er zoiets bestaat als een overdosis medelijden. Had Barack Obama niet opgemerkt dat het grootste tekort in onze samenleving een tekort aan empathie is?

Paul Bloom, emeritus hoogleraar psychologie aan Yale, is het daar in elk geval niet mee eens. ‘Ik voel je pijn’ zouden volgens hem wel eens de vier gevaarlijkste woorden in de moraalfilosofie kunnen zijn.

De Canadese professor pleit niet voor egoïsme. Hij vindt niet dat we ons immoreel moeten gedragen. Integendeel, hij wil een wereld met minder lijden en meer geluk, met goede en zorgzame mensen, en dat lukt beter zonder empathie. Zijn voornaamste bezwaar is dat ze werkt als een spotlight: empathie richt haar aandacht op de mensen uit de eigen omgeving, waardoor het lijden van anderen in de schaduw blijft.

Bloom illustreert dit aan de hand van de schietpartij op de Sandy Hook-school in Newtown, vlak bij de plek waar hij met zijn gezin woonde. In de ochtend van 14 december 2012 schoot de twintigjarige Adam Lanza twintig kinderen en zes volwassen dood – dat nieuws greep Bloom naar de keel en maakte hem droevig. Wat hij toen niet wist, is dat er datzelfde jaar in Chicago meer schoolkinderen werden vermoord. Als hij dat had geweten, had hij zich er wellicht niet druk om gemaakt, geeft hij toe. Het is nu eenmaal makkelijker om empathie te hebben voor mensen die je kent en van wie je houdt: “Bij zwarte tienerjongens uit Chicago heb ik dat minder.”


Hondenpoep

Die vooringenomenheid, die weinig rekening houdt met de reële omvang van gebeurtenissen of de consequenties van bepaalde acties, heeft perverse gevolgen. Zo blijkt dat minderbedeelde mensen uit empathie geld stuurden naar het relatief welvarende Newtown. Anderen stuurden speelgoed, ook al had dat weinig nut. Op zulke momenten, schrijft Bloom, zouden we beter gebruikmaken van “rationaliteit en een kosten-baten-analyse (maken) op basis van een meer gereserveerd mededogen en hulpvaardigheid”. Simpel gezegd: in plaats van je gevoel te volgen, kan je beter je hoofd gebruiken en nadenken over hoe je het best zo veel mogelijk mensen helpt.

Het klinkt allemaal aannemelijk en Tegen empathie leest vlot weg, maar het trapt in de val van veel grote-ideeënboeken. Het kernidee heb je al beet na de eerste bladzijden. Vervolgens stapelen de voorbeelden zich op, met een gevoel van herhaling tot gevolg, en de nuances verdwijnen. Bloom schrijft bijvoorbeeld dat iemand vragen om evenveel empathie te voelen voor zijn vijanden als voor zijn eigen kinderen hetzelfde is als vragen om “evenveel trek te hebben in hondenpoep als in een appel”. Hier ziet hij iets over het hoofd. Empathie mag dan een spotlight zijn, je kan die van richting veranderen. Wie de film Paradise now (2005) heeft gezien, weet dat je zelfs sympathie kan voelen voor zelfmoordterroristen – wat iets anders is dan hun daden goedkeuren.

Bloom heeft natuurlijk een punt. Misschien moeten we vaker ons hoofd gebruiken als we van de wereld een betere plek willen maken. En toegegeven, in bepaalde situaties is er meer vriendelijkheid nodig en minder empathie. Die houding is niet alleen belangrijk voor artsen, therapeuten en beleidsmakers, maar ook voor ouders, vrienden en collega’s. Maar empathie in het verdomhoekje duwen is overdreven. Hoe bewijs je trouwens dat empathie ‘per saldo’ een negatieve rol speelt in de menselijke aangelegenheden? Noch ratio noch gevoel is op zich een moreel wondermiddel. Goedheid en moraal ontstaan in de subtiele wisselwerking tussen hoofd en hart.


DSL, 08-02-2025 (Chams Eddine Zaougui)