Wat onze ‘waardigheid’ bedreigt

Ignaas Devisch


Zijn er grenzen aan wat je kunt doen tijdens de uitoefening van je ambt? De discussie laaide vorige week hoog op door de commotie rond Kaat Bollen en zal met de zaak-De Pauw ongetwijfeld nog meer gespreksstof opleveren. In tegenstelling tot veel twitteraars spreek ik me er liever niet over uit. Ik ken de zaken te weinig om er iets zinvols aan toe te voegen en zulke discussies worden bovendien vooral aangevuurd door de ontvlambare brandstof genaamd morele verontwaardiging. Dat levert zelden diepe inzichten op. De vraag luidt trouwens niet of er grenzen zijn, maar om welke het gaat en hoe die zich verhouden tot maatschappelijke normen of verwachtingspatronen. Wie de grenzen daarvan aftast, moet zich verantwoorden. Zo is het altijd geweest.

De betekeniscluster van verantwoording is interessant. Het Latijnse ‘respondere’ wijst zowel op beantwoorden als in verbinding staan tot. Zoals bij corresponderen: de wederkerigheid van het over en weer schrijven staat centraal. Verantwoording betekent letterlijk dat je uitgedaagd wordt tot spreken. Bekend is de dagvaarding voor een commissie of een rechtbank, waarbij er handelingen worden afgetoetst aan bestaande reglementen, waarna na verhoor een uitspraak volgt, zoals een berisping, een veroordeling of een nietigverklaring. Maar verantwoording gaat om meer dan juridische verhoudingen alleen. We moeten allemaal weleens op het spreekwoordelijke matje komen om ons (moreel) te verantwoorden voor wat we deden, vanaf de prille kindertijd tot discussies in relaties of vriendschappen. Wie vraagt om verantwoording, wil begrijpen waarom de ander doet wat die doet en hoopt op een verhelderende uitleg.

Verantwoording hoeft niet louter reactief te zijn. Hans Jonas schreef er zo’n veertig jaar geleden een mooi boek over: Das Prinzip Verantwortung. Jonas ging ervan uit dat we ons altijd moeten kunnen verantwoorden voor wat we doen, zowel tegenover andere mensen als met het oog op de toekomst van de planeet.

Die brede invulling gaat verder dan de vraag wat wettelijk is toegestaan en biedt tegengewicht aan de redenering die je vandaag wel vaker hoort: alles wat (juridisch) niet verboden is, is moreel toegestaan. Dat leidt tot een vicieuze cirkel: als we steevast doen waar we zin in hebben, omdat het nu eenmaal niet verboden is, zal de staat nog meer spelregels produceren die onwenselijk gedrag aan banden leggen, waarna we klagen over de doorgeslagen juridisering van de samenleving en op zoek gaan naar nieuwe achterpoortjes in de wet. Zo rijden we onszelf vast in een hardnekkige paradox: terwijl we leven in een tijdperk van radicale individualisering en de vrijheid opeisen om onszelf te zijn, outsourcen we onze morele verantwoordelijkheid naar een andere instantie om daarna te mopperen over te verregaande controle en te weinig privacy.

Jonas trapt niet in die val en legt ons de vraag voor: waarom hebben wij een wet nodig om ons te gedragen? We kunnen evengoed de leidraad van ons handelen in onszelf zoeken, eigenhandig ons moreel kompas afstemmen op het grotere geheel en meer doen dan onze individuele vrijheid maximaliseren. De met filosofie vertrouwde lezer hoort de categorische imperatief van Immanuel Kant weerklinken: ‘Handel volgens die regel waarvan je zou willen dat het een universele wet is.’ Ook zonder exegetische lectuur van Kant begrijpt iedereen de inzet van het debat: vrijheid hangt samen met de verantwoordelijkheid zelf op zoek te gaan naar wat rechtvaardig is en ernaar te handelen.

Omdat onze vrijheid is toegenomen, moeten wij allemaal niet minder, maar meer individuele verantwoordelijkheid nemen. De emeritus hoogleraar Erik Schokkaert verwoordde het in een recent interview zo: ‘Een situatie is rechtvaardig als je ze, zonder verlegen te worden, ten aanzien van je medemens kan rechtvaardigen.’ Hoewel verlegenheid een schuivende maatstaf is, is de boodschap duidelijk: meestal weten we zelf wel of iets niet klopt. Schokkaerts houding gaat uit van wat Jonas vooropstelt. De vrijheid je eigen leven uit te bouwen vooronderstelt de opgave je te allen tijde te kunnen verantwoorden voor wat je doet. Daarmee komt het verbindende karakter van verantwoording nogmaals tot uiting: alleen vanuit relaties tot anderen kun je jezelf zijn.

Uiteraard moeten de instellingen meegaan in deze oefening. Het komt erop aan de verschuiving van normen en waarden te incorporeren in bestaande beroepscodes en gedragsregels. Daarnaast moeten we de vermolmde bestaansreden van veel instellingen – paternalistische machtsuitoefening over anderen – inruilen om machtsmisbruik te voorkomen in relaties en allerhande scheefgetrokken situaties. Misschien ligt daar wel een mogelijkheid om een oubollige notie als de waardigheid van het ambt de eenentwintigste eeuw binnen te loodsen. Niet naaktheid bedreigt onze waardigheid, wel onze reactie erop. Om een bekende uitspraak te parafraseren: dignity is in the eye of the beholder.

Ignaas Devisch is hoogleraar medische filosofie en ethiek aan de UGent


DS, 19-01-2021